Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 177

* सर्वजनसंवेद्यसंवेदनाऽपलापोऽनर्हः
१७८७
प
एतदाशयं स्पष्टीकर्त्तुं विशेषावश्यकभाष्यमलधारवृत्तौ “ द्रव्य-पर्यायोभयरूपं नित्याऽनित्यमेव वस्तु अभ्युपगन्तव्यम्, तस्यैव प्रत्यक्षादिप्रमाणसिद्धत्वात् । तथाहि - मृत्पिण्ड - शिवक-स्थास-घट-कपालादिषु अविशेषेण सर्वत्र मृदन्वयः संवेद्यते प्रतिभेदं च अन्योऽन्यव्यावृत्तिः । यथाप्रतिभासं हि मृत्पिण्डसंवेदनं न तथाप्रतिभासमेव रा शिवकादिषु सर्वत्र आकारभेदाऽनुभवात् ।
शे
न च यथाप्रतिभासभेदं तत्संवेदनं विजातीयेषु उदक-दहन - पवनादिषु तथाप्रतिभासभेदमेव शिवकादिषु, सर्वत्र मृदन्वयस्य संवेदनात् । न चास्य सर्वजनसंवेद्यस्याऽपि संवेदनस्य अपह्नवः कर्त्तुं युज्यते, अतिप्रसङ्गात् । न चेदं संवेदनं भ्रान्तमिति शक्यते वक्तुम्, देश - काल - नराऽवस्थान्तरेषु इत्थमेव प्रवृत्तेः " (वि. आ.भा. ५४४ वृ.) क इत्युक्तमिति दिक् ।
११/८
સંશોધન પણ કરવા યોગ્ય છે. (૯) સ્યાદ્વાદકલિકાપ્રકરણમાં શ્રીરાજશેખરસૂરિ મહારાજે પણ આવા પ્રકારના ભાવનો શ્લોક જણાવેલ છે. તેને પણ અહીં વાચકવર્ગે ભૂલવો નહિ.
છ ભેદાભેદ દ્વારા નિત્યાનિત્યતાની સિદ્ધિ છે
(ત.) આ જ શ્લોકના આશયને સ્પષ્ટ કરવા માટે વિશેષાવશ્યકભાષ્યવૃત્તિમાં મલધારી શ્રીહેમચન્દ્રસૂરિજી જણાવે છે કે “સર્વ વસ્તુ દ્રવ્ય-પર્યાયઉભયસ્વરૂપ હોવાથી પ્રત્યેક વસ્તુને નિત્યાનિત્ય જ માનવી જોઈએ. કારણ કે પ્રત્યક્ષ વગેરે પ્રમાણથી વસ્તુ તે સ્વરૂપે જ પ્રસિદ્ધ છે. તે આ રીતે - મૃŃિડ, સ્થાસ, શિવક, ઘટ, કપાલ વગેરે અવસ્થામાં સમાન રીતે માટી દ્રવ્યના અન્વયનું સંવેદન થાય છે. તથા નૃસ્પિડ, શિવક, સ્થાસ વગેરે પ્રત્યેક પર્યાયમાં એકબીજાની વ્યાવૃત્તિ = ભિન્નતા પણ જણાય છે. કારણ કે જે પ્રકારે સ્મૃŃિડનું સંવેદન થાય છે, તે જ પ્રકારે શિવક, સ્થાસ આદિનું ભાન થતું નથી. માટીનો પિંડ, શિવક, સ્થાસ વગેરે તમામ પર્યાયોમાં આકારભેદનું જ્ઞાન થાય જ છે. આમ અન્વયપ્રતીતિ દ્વારા તથા ભેદપ્રતીતિ દ્વારા ભેદાભેદનો અને તેના લીધે વસ્તુમાં નિત્યાનિત્યતાનો સ્વીકાર કરવો જરૂરી છે.
=
[ s
* એક દ્રવ્યના પર્યાયોમાં સર્વથા ભેદ નથી ♦
(ન ચ ય.) વળી, મહત્ત્વની વાત એ છે કે પાણી, અગ્નિ, પવન વગેરે વિજાતીય દ્રવ્યોમાં જેવા પ્રકારની ભેદની બુદ્ધિવાળું વિષયસંવેદન થાય છે તેવા જ પ્રકારના ભેદનું અવગાહન કરનાર વિષયસંવેદન શિવક, સ્થાસ, ઘટ, કપાલ વગેરેમાં થતું નથી. કારણ કે શિવક, સ્થાસ વગેરેમાં ભેદપ્રતીતિ સુ હોવા છતાં મૃદ્રવ્યની હાજરી પણ પ્રતીત થાય છે. તેથી પાણી, પવન વગેરેમાં જેમ લૌકિક દૃષ્ટિએ સર્વથા ભેદ રહે છે, તેમ માટી દ્રવ્યના પર્યાયોમાં સર્વથા ભેદ રહેતો નથી - તેમ સિદ્ધ થાય છે. માત્ર અમને જ આવો અનુભવ થાય છે - તેવું નથી. સર્વ લોકોને ભેદઅનુવિદ્વ અભેદનું ભાન થાય છે. સર્વ લોકોને સમ્યક્ પ્રકારે જેનું વેદન થાય એવા સંવેદનનો અપલાપ (= નિષેધ) કરવો યોગ્ય નથી. બાકી તો સર્વ વસ્તુનો અપલાપ કરવાનો અતિપ્રસંગ આવીને ઊભો રહે. તથા ‘ઉપરોક્ત સંવેદન ભ્રાન્ત છે' - તેમ પણ કહી શકાય તેમ નથી. કારણ કે ક્ષેત્ર બદલાય, કાળ બદલાય, માણસ બદલાય, અવસ્થા બદલાય તો પણ ઉપરોક્ત રીતે એકસરખું જ વસ્તુસ્વરૂપનું સંવેદન સર્વ દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવમાં થાય છે. માટે દ્રવ્યસ્વરૂપે નિત્યતા અને પર્યાયસ્વરૂપે અનિત્યતા વસ્તુમાં માનવી જરૂરી છે.” અહીં કાંઈ કહેવાયેલ છે તે દિગ્દર્શનમાત્ર છે. તે મુજબ હજુ આગળ ઘણું વિચારવાની અહીં સૂચના