Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 173

/૮
० नित्यानित्यपदार्थस्थापनम् ।
१७८३ “एकान्तनित्ये सुख-दुःखयोस्तु भोगो न जीवे न तथाप्यनित्ये। क्रमाऽक्रमाभ्यां च तथाहि नित्यानित्ये क्रिया प વસ્તુનિ નો ઘટતાા(ને.ચા.મુ.૭/૩૧) રૂતિ શ્રીવાસ્વત્સા'R: |
प्रकृते “अप्रच्युताऽनुत्पन्नस्थिरैकस्वभावं सर्वं नित्यमित्येवं न व्यवह्रियते, प्रत्यक्षेणैव नव-पुराणादिभावेन प्रध्वंसाभावेन वा दर्शनात्, तथैव च लोकस्य प्रवृत्तेः, आमुष्मिकेऽपि नित्यत्वादात्मनो बन्ध-मोक्षाद्यभावेन म दीक्षा-यम-नियमादिकमनर्थकमिति न व्यवह्रियते । ___तथैकान्तानित्यत्वेऽपि लोको धन-धान्य-घट-पटादिकमनागतभोगार्थं न सङ्गृह्णीयात्, तथाऽऽमुष्मिकेऽपि क्षणिकत्वादात्मनः प्रवृत्तिर्न स्यात् । तथा च दीक्षा-विहारादिकमनर्थकम्। तस्माद् नित्याऽनित्यात्मके क एव स्याद्वादे सर्वव्यवहारप्रवृत्तिः” (सू.कृ.श्रु.स्क.रा.अ.५/सू.३/पृ.३७२) इति सूत्रकृताङ्गसूत्रवृत्तिप्रबन्धोऽपि णि प्रमाणतया कक्षीकर्त्तव्यः। -દુઃખનો ભોગવટો ન થાય. તથા જીવ એકાન્તઅનિત્ય હોય તો પણ સુખ-દુઃખનો સાક્ષાત્કાર સંભવતો નથી. કારણ કે એકાન્તનિત્યમાં તથા સર્વથા ક્ષણભંગુર વસ્તુમાં અર્થક્રિયા ઘટી શકતી નથી.”
* એકાંત નિત્ય-અનિત્ય બન્ને પક્ષ અયોગ્ય જ (પ્ર.) પ્રસ્તુત બાબતમાં શ્રીસૂત્રકૃતાંગસૂત્રવ્યાખ્યાનો એક પ્રબંધ પણ પ્રમાણ તરીકે સ્વીકારવા યોગ્ય છે. તે આ પ્રમાણે જાણવો - “તમામ વસ્તુ ક્યારેય નાશ પામતી નથી, ઉત્પન્ન થતી નથી પરંતુ કેવલ સ્થિરસ્વભાવવાળી નિત્ય છે - આવો વ્યવહાર થઈ શકે નહિ, કારણ કે પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી જ જોવા મળે છે કે નવી વસ્તુ જૂની થાય છે, જીર્ણ-શીર્ણ થાય છે. અથવા તો કાળક્રમે વસ્તુનો વિધ્વંસ થતો પણ જોવા મળે છે. તેમજ લોકવ્યવહારમાં પણ ઘટાદિના અનિત્યસ્વભાવને લક્ષમાં રાખીને પ્રવૃત્તિ થતી જોવા મળે છે. ઘડો, કપ-રકાબી વગેરે તૂટી ન જાય તેની કાળજી લોકો રાખે જ છે. આ લોકવ્યવહારથી રા વસ્તુને એકાન્ત નિત્ય માની ન શકાય. તથા પારલૌકિક પ્રવૃત્તિના આધારે પણ આત્મા વગેરે વસ્તુને સર્વથા નિત્ય તરીકે સ્વીકારી ન શકાય. કારણ કે જો આત્મા એકાન્ત નિત્ય હોય તો તેના સ્વરૂપમાં છે લેશ પણ ફેરફાર ન થવાથી ન તો આત્મા કદાપિ કર્મથી બંધાય કે ન તો આત્મા કદાપિ કર્મથી છૂટે. તો પછી દીક્ષા, મહાવ્રતો, નિયમો વગેરેનું કશું પણ ફળ આત્માને મળી ન શકે. આથી દીક્ષા વગેરે નિરર્થક-નિષ્ફળ બનવાની આપત્તિ આવે. પરંતુ આ બાબત તો માન્ય કરી શકાય તેમ નથી. તેથી આત્મા એકાન્ત નિત્ય છે' - આવો વ્યવહાર કરવામાં આવતો નથી.
છે સ્યાદ્વાદમાં સર્વપ્રવૃત્તિનો સંભવ છે (તળે.) તથા “સર્વ વસ્તુ સર્વથા ક્ષણભંગુર જ છે' - આવા પ્રકારનો વ્યવહાર પણ કરી શકાતો નથી. કારણ કે સર્વ વસ્તુ સર્વથા ક્ષણિક જ હોય તો ભવિષ્યકાલીન ઉપભોગ માટે લોકો ધન, ધાન્ય, ઘટ, પટ વગેરે વસ્તુઓનો સંગ્રહ ન કરી શકે. તેમજ પારલૌકિક પ્રવૃત્તિ પણ થઈ નહિ શકે. કારણ કે આત્મા ક્ષણભંગુર હોય, બીજી ક્ષણે લેશ પણ તે ટકવાનો ન હોય, તો દીક્ષા, વિહાર વગેરે કોના માટે ફળદાયી બને ? બધી સાધના નિરર્થક જ બની જાય. તેથી નિત્યાનિત્યસ્વરૂપ સ્યાદ્વાદનો સ્વીકાર કરવો જરૂરી છે. આવા સ્યાદ્વાદમાં જ સર્વ લૌકિક-લોકોત્તર વ્યવહારની પ્રવૃત્તિ સંભવી શકે છે.”