Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 171

/૮
० सम्मतितर्कसंवादः ।
१७८१ पञ्चास्तिकायसङ्ग्रहे कुन्दकुन्दस्वामिनाऽपि द्रव्य-गुणयोः सर्वथा भेदः “जदि हवदि दव्यमण्णं प गुणदो य गुणा य दव्वदो अण्णे। दव्वाणंतियमधवा दव्वाभावं पकुव्वंति ।।” (प.स.४४) इत्येवं विप्रतिषिद्धः।
अत्र “सुह-दुक्खसंपओगो न जुज्जई निच्चवायपक्खम्मि। एगंतुच्छेअम्मि वि सुह-दुक्खविअप्पणमजुत्तं" (स.त.१/१८) इति सम्मतितर्कगाथाऽपि स्मर्तव्या। एकान्तनित्यवादेऽर्थक्रियाविरहः सम्मतितर्कवृत्तौ । (भाग-५/का.३/गा.६०/पृ.७२९) तृतीयकाण्डे विस्तरतो दर्शितः। सोऽनुसन्धेयोऽत्र।
र्श “नित्याऽनित्यत्वं च वस्तुनः द्रव्य-पर्यायोभयरूपत्वात्, अनुवृत्त-व्यावृत्ताऽऽकारसंवेदनग्राह्यत्वात् प्रत्यक्ष- क ભિન્ન છે. (૨) જ્ઞાનના સંબંધથી “જ્ઞાની' એવો વ્યવહાર થાય છે. અહીં જ્ઞાનનું અને જ્ઞાનીનું અસ્તિત્વ એક જ છે, અલગ નથી. જો જ્ઞાની જ્ઞાનથી સર્વથા ભિન્ન હોય તો બન્ને અજીવ બની જશે. જો જ્ઞાનને અને જ્ઞાનીને અલગ અલગ માનીને તેનો સંબંધ માનવામાં આવે તો ગુણરહિત થવાથી દ્રવ્યની શૂન્યતાની (=ઉચ્છેદની) આપત્તિ આવશે. તથા દ્રવ્ય વિના નિરાધાર બનવાથી ગુણોની શૂન્યતાનો પ્રસંગ આવશે.
દ્રવ્યનું અને ગુણનું અસ્તિત્વ એક હોવાથી તે બન્નેમાં જે અનાદિ-અનંત સહવૃત્તિપણું છે, તે જ જૈનોનો સમવાયસ્થાનીય સંબધ સમજવો. માટે જૈનોના મતે દ્રવ્ય અને ગુણ વચ્ચે સંજ્ઞાભેદ હોવા છતાં વાસ્તવમાં ભેદ નથી. માટે તે બન્ને અભિન્ન છે. જેનું અસ્તિત્વ ભિન્ન હોય તે જ ભિન્ન હોય.
છે ગુણ-ગુણીમાં પ્રદેશભેદનો અસંભવ છે જ્ઞાનનું અને આત્માનું અથવા ગુણ-ગુણીનું અસ્તિત્વ અલગ છે જ નહિ. તથા જે ગુણના પ્રદેશ છે, તે જ ગુણીના પ્રદેશ છે અને જે ગુણીના પ્રદેશ છે, તે જ ગુણના પ્રદેશ છે. આમ તેમાં પ્રદેશભેદ ન હોવાથી ભેદ નથી. ગુણ અને ગુણી વચ્ચે નામભેદ જોવા મળે છે. છતાં પણ તેમાં પ્રદેશભેદ ન છે. હોવાથી ભેદ નથી. માટે ગુણ દ્રવ્યથી ભિન્ન નથી પણ દ્રવ્યનો જ પરિણામવિશેષ છે – એમ માનવું જોઈએ. આ
ટી. દ્રવ્ય-ગુણ વચ્ચે સર્વથા ભેદ અમાન્ય છે, (પડ્યા) પંચાસ્તિકાયસંગ્રહમાં દ્રવ્ય-ગુણ વચ્ચે સર્વથા ભેદનો નિષેધ કરવા માટે કુંદકુંદસ્વામીએ સ. પણ જણાવેલ છે કે “જો દ્રવ્ય ગુણથી અન્ય હોય તથા ગુણો દ્રવ્યથી અન્ય હોય તો દ્રવ્યની અનંતતા થાય અથવા દ્રવ્યનો અભાવ થાય.'
(ત્ર.) અહીં સંમતિતર્કની ગાથા પણ યાદ કરવા યોગ્ય છે. ત્યાં શ્રીસિદ્ધસેનદિવાકરજીએ જણાવેલ છે કે “એકાંત નિત્યપક્ષમાં સુખ-દુઃખનો સંયોગ યુક્તિસંગત બનતો નથી. તેમજ એકાન્ત ક્ષણિકપક્ષમાં પણ સુખ-દુઃખની કલ્પના અયોગ્ય છે. એકાન્તનિત્યવાદમાં અર્થક્રિયાનો વિરહ સમ્મતિતર્કવૃત્તિમાં (ભાગ૫, પૃષ્ઠ ૭૨૯) ત્રીજા કાંડમાં વિસ્તારથી જણાવેલ છે. તેનું અહીં જિજ્ઞાસુ વાચકવર્ગે અનુસંધાન કરવું.
જ વસ્તુમાં નિત્યાનિત્યતા પ્રત્યક્ષ સિદ્ધઃ શ્રીહરિભદ્રસૂરિ . (નિત્યા.) અનેકાન્તવાદપ્રવેશમાં તથા અનેકાન્તજયપતાકામાં શ્રીહરિભદ્રસૂરિજીએ પ્રત્યેક વસ્તુમાં નિત્યાનિત્યઉભયસ્વભાવની સિદ્ધિ કરવા માટે જણાવેલ છે કે “દ્રવ્ય નિત્ય છે. પર્યાય અનિત્ય છે. તથા વસ્તુ દ્રવ્ય-પર્યાયભિયાત્મક છે. તેથી તે નિત્યાનિત્યઉભયસ્વભાવવાળી છે. જુદા-જુદા કાળમાં પણ “આ 1. यदि भवति द्रव्यमन्यद् गुणतश्च गुणाश्च द्रव्यतोऽन्ये। द्रव्याऽऽनन्त्यमथवा द्रव्याभावं प्रकुर्वन्ति ।। 2. सुख-दुःखसम्प्रयोगो न युज्यते नित्यवादपक्षे। एकान्तोच्छेदेऽपि सुख-दुःखविकल्पनमयुक्तम् ।।