Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 169

११/८ एकान्तनित्यतामीमांसा ।
१७७९ उप्पज्जइ कुंभागार-सत्तिपज्जायरूवेण ।। 'रूवाइ-दव्वयाए न जाइ न य वेइ तेण सो निच्चो। एवं उप्पाय -વ્યય-ધુબરૂદાર્વ માં સવંતા” (વિ.મ.મી.૭૨૬૪-૬૬) રૂત્તિા
एवञ्चाऽनेकान्तवादानुसारतः स्वजात्यनुच्छेदेनैव नित्यता प्रतिवस्तु स्वीकार्या, न तु सर्वथा। रा इदमेवाऽभिप्रेत्य नित्यवादिनं प्रति श्रीशीलाङ्काचार्येण सूत्रकृताङ्गवृत्तौ “यदि स्वजात्यनुच्छेदेनाऽस्य म नित्यताऽभिधीयते ततः परिणामाऽनित्यत्वमस्मदभीष्टमेवाऽभ्युपगतमिति न काचित्क्षतिः। अथ अप्रच्युताऽनुत्पन्नस्थिरैकस्वभावत्वेन नित्यत्वमभ्युपगम्यते ? तन्न घटते, तस्याऽध्यक्षबाधितत्वात् । न हि क्षणभाविपर्यायाऽना-श लिङ्गितं किञ्चिद्वस्तु प्रत्यक्षेणावसीयते, निष्पर्यायस्य च खपुष्पस्येव असद्रूपतैव स्याद्” (सू.कृ.१/१/४/८ क पृ.५०) इत्युक्तमित्यवधेयम् ।
किञ्च, ज्ञानादिकारणीभूतात्मादिद्रव्यैकान्तनित्यतावादिमते गुण-गुणिनोः सर्वथाभेदसम्बन्धे स्वीक्रियमाणे द्रव्याऽभावः प्रसज्येत । न हि स्वकीयसर्वगुणेभ्यो व्यतिरिच्य किञ्चिद् आत्मादिद्रव्यमस्ति । સમયે કુંભસંસ્થાનપર્યાય અને જલાધારશક્તિપર્યાય – આ બન્ને સ્વરૂપે ઉત્પન્ન થાય છે. તેમ જ રૂપાદિસ્વરૂપે અને દ્રવ્યસ્વરૂપે નથી તે ઉત્પન્ન થતો કે નથી તે નાશ પામતો. તેથી તે સ્વરૂપે તે નિત્ય છે. આમ સર્વ વસ્તુ ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રૌવ્ય સ્વભાવવાળી માન્ય છે.”
ર૪ રવજાતિના ઉચ્છેદ વિના નિત્યતા : શ્રીશીલાંકાચાર્યજી ન (વ.) આ રીતે અનેકાન્તવાદ મુજબ, સ્વજાતિના ઉચ્છેદ વિના જ પ્રત્યેક વસ્તુમાં નિત્યતા સ્વીકારવી જોઈએ. સર્વથા નિત્યતા તો સ્વીકાર્ય જ નથી. આ જ અભિપ્રાયથી સૂયગડાંગજીસૂત્રના પ્રથમ શ્રુતસ્કંધના પ્રથમ અધ્યયનના ચોથા ઉદેશાની આઠમી ગાથાની વ્યાખ્યામાં શ્રીશીલાંકાચાર્યજીએ નિત્યવાદીને જે જણાવેલ છે તે ખરેખર ધ્યાનમાં રાખવા લાયક છે. ત્યાં તેઓશ્રીએ જણાવેલ છે કે “જો સ્વજાતિના અનુચ્છેદથી વસ્તુમાં નિત્યતા તમે કહેતા હો તો અમને માન્ય એવી પરિણામઅનિત્યતાને જ તમે સ્વીકારેલી કહેવાશે. આ તેથી તેમાં અમને કોઈ વાંધો નથી. તથા જો અવિનષ્ટ-અનુત્પન્ન કેવળ સ્થિર એક સ્વભાવરૂપે નિત્યતાને તમે માનતા હો તો તે વાત સંગત નહિ થઈ શકે. કારણ કે તેવી નિત્યતા પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી બાધિત C] છે. પ્રત્યેક વસ્તુમાં ક્ષણે ક્ષણે નવા નવા પર્યાયોનો ઉત્પાદ-વ્યય થતો જ હોય છે. ક્ષણિક પર્યાયથી શૂન્ય કોઈ પણ વસ્તુ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી જણાતી નથી. તથા નિત્ય વસ્તુને પર્યાયશૂન્ય માનશો તો ડી. આકાશપુષ્પની જેમ એકાંતવાદીસંમત નિત્ય વસ્તુ અસસ્વરૂપ = મિથ્યા જ બની જશે.”
જ એકાન્તભેદપક્ષમાં દ્રવ્યનો ઉચ્છેદ ૪ (શિષ્ય) વળી, જ્ઞાનાદિ ગુણના કારણભૂત આત્માદિ દ્રવ્યમાં એકાન્તનિત્યતાને માનનારા વાદીના મત મુજબ ગુણ-ગુણી વચ્ચે સર્વથા ભેદસંબંધ જ માન્ય કરવામાં આવે તો દ્રવ્યનો જ ઉચ્છેદ થવાની આપત્તિ આવશે. કારણ કે પોતાના સર્વ ગુણોને છોડીને કોઈ આત્મા વગેરે દ્રવ્ય હોતા નથી, રહેતા નથી. સ્વકીય સર્વ ગુણોની બાદબાકી કરવામાં આવે તો દ્રવ્ય તરીકે બચે શું ? આમ ભેદસંબંધ પક્ષમાં દ્રવ્યનો ઉચ્છેદ થશે. તથા દ્રવ્ય ન હોવાથી ગુણોનો પણ ઉચ્છેદ થશે. કારણ કે ગુણો પણ દ્રવ્યને 1. रूपादिद्रव्यतया न जायते न व्येति तेन स नित्यः। एवमुत्पाद-व्यय-ध्रौव्यस्वभावं मतं सर्वम् ।।