Book Title: Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05
Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh
View full book text
________________
११/८ 'इहेदम्' इतिप्रतीतिविमर्श: 2
१७७७ -Tળનો ', શિMતિરોહિતાર્થ
___ वस्तुतः समवाय एव नास्तीत्यत्र तात्पर्यम् अवसेयम् । न च ‘इहेदमिति प्रतीतिः तत्र प्रमाणम्, ‘इह कुण्डे बदरमि'त्यादिप्रतीत्या व्यभिचारात्, ‘इह कपालेषु घट' इत्यादिप्रतीतेः अनुदयाच्च ।
तदिदमभिप्रेत्योक्तं वीरसेनाचार्येण जयधवलाऽभिधानायां कषायप्राभृतवृत्तौ “न च ‘इहेदं' म पच्चयगेज्झसमवाओ, तहाविहपच्चओवलंभाऽभावादो, आहाराहेयभावेण दिट्ठकुंड-बदरेसु चेव तदुवलंभादो। र्श ‘इह कवालेसु घडो', 'इह तंतुसु पडो'त्ति पच्चओ वि उप्पज्जमाणो दीसइ त्ति चे ? ण, घडावत्थाए खप्पराणं, पडावत्थाए तंतूणं च अणुवलंभादो। घडस्स पद्धंसाभावो खप्पराणि, पडस्स पागभावो तंतवो। णक તે ઘઉં-પડવાને; સંમવંતિ, ઘર-પાનમાવપૂસંવો” (વ.પ્રા.મા-૧, વેક્નોસવદત્તી-TI.9 ગ..પૃ.૪૩) U] નિજસ્વરૂપથી જ જોડાય, તો પછી શા માટે નિજસ્વરૂપથી જ્ઞાન જ આત્માની સાથે સંબદ્ધ ન થાય?”
- a સમવાયસાધક પ્રમાણનું નિરાકરણ 2 (વસ્તુ) વાસ્તવમાં તો સમવાય જ નથી – આવું જણાવવાનું અહીં તાત્પર્ય સમજવું. “અહીં આ છે' - આવી પ્રતીતિને નૈયાયિકો સમવાયની સિદ્ધિ માટે પ્રમાણભૂત માને છે. પણ તે બરાબર નથી. કારણ કે (૧) નૈયાયિકસંમત સમવાયસંબંધ જે બે પદાર્થ વચ્ચે ન હોય ત્યાં પણ “અહીં આ છે' - આવી પ્રતીતિ થાય જ છે. જેમ કે “અહીં કુંડમાં બોર છે” આવી પ્રતીતિ થાય છે. પણ કુંડ અને બોર વચ્ચે નૈયાયિકને સમવાયસંબંધ માન્ય નથી. તેથી વ્યભિચારગ્રસ્ત = વિસંવાદી હોવાથી તે પ્રતીતિ દ્વારા કાર્યકારણ વગેરે વચ્ચે સમવાયની સિદ્ધિ થઈ શકે તેમ નથી. તથા (૨) જે બે અયુતસિદ્ધ પદાર્થ વચ્ચે સમવાય સ નૈયાયિકને માન્ય હોય ત્યાં તો “અહીં આ છે' - આવી પ્રતીતિ થતી જ નથી. જેમ કે “આ કપાલોમાં (= ઠીકરામાં) ઘટ છે' - આવી બુદ્ધિ કોઈને પણ પ્રામાણિક રીતે થતી જ નથી. મતલબ કે જ્યાં સમવાય- વી સાધક પ્રતીતિ ન થવી જોઈએ ત્યાં તે થાય છે. તથા જ્યાં સમવાયસાધક પ્રતીતિ થવી જોઈએ ત્યાં તે થતી નથી. તો પછી તેની પ્રતીતિ દ્વારા કઈ રીતે સમવાયસંબંધની સિદ્ધિ થઈ શકે ? ન જ થઈ શકે. હા,
જયધવલાસંવાદથી સમવાયનિરાસ હશે. (તરિ.) આ જ અભિપ્રાયથી કષાયપ્રાભૂતની જયધવલા વ્યાખ્યામાં જયસેનાચાર્યએ જણાવેલ છે કે “પ્રસ્તુતમાં “દ ' પ્રતીતિથી સમવાયની સિદ્ધિ થતી નથી. કારણ કે તેવા પ્રકારની પ્રતીતિની ઉપલબ્ધિ જ થતી નથી. તથા જો તેવી પ્રતીતિ થાય તો પણ (સમવાયભિન્ન) આધાર-આધેયભાવ સંબંધથી રહેલા કુંડ અને બોર વચ્ચે જ “આ કુંડમાં બોર છે' - આ પ્રકારે “દ ä' પ્રતીતિ થાય છે, બીજે નહિ.
શંક :- “આ કપાલોમાં ઘટ છે”, “આ તંતુઓમાં પટ છે' - આ પ્રકારે પણ “દ ટું' - આવી પ્રતીતિ તો ઉત્પન્ન થતી દેખાય જ છે. તેથી ત્યાં તો સમવાય સંબંધની સિદ્ધિ થઈ શકશે ને ?
સમાધા-:- ના, તમારી વાત બરાબર નથી. કારણ કે ઘટદશામાં કપાલોની = ઠીકરાઓની 1. न च 'इहेदं' प्रत्ययग्राह्यसमवायः, तथाविधप्रत्ययोपलम्भाऽभावात्, आधाराधेयभावेन दृष्टकुण्ड-बदरेषु चैव तदुपलम्भात् । 'इह कपालेषु घटा, इह तन्तुषु पट-इति प्रत्ययोऽपि उत्पद्यमानो दृश्यते' इति चेत् ? न, घटावस्थायां कर्पराणां पटावस्थायां तन्तूनाञ्चाऽनुपलम्भात्। घटस्य प्रध्वंसाभावः कर्पराणि, पटस्य प्रागभावः तन्तवः। न ते घट-पटकालेषु सम्भवन्ति, घट-पटयोः अभावप्रसङ्गात्।
