Book Title: Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05
Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh
View full book text
________________
११/८ ० कारकत्वस्य सव्यापारकत्वव्याप्तता ०
१७७५ ભેદ સંબંધ માનિઈ, તો તત્સંબંધાત્તરાદિગવેષણાઈ અનવસ્થા થાઈ. कारकत्वस्य सव्यापारकत्वव्याप्तत्वाच्च । तथा च घटाधुपयोगपरिणत्यभेदेनैव आत्मनो ज्ञानजनकत्वमास्थेयमिति" (ચા.ર૮.વ.૪/qg-૨, પૃ.૨૦૪) વ્યજં ચડિદિરદી મધ તકૃત્ત નત્તિતાયામ્ કવોવામાં
अथ उपयोगद्वारा आत्मनो ज्ञानजनकत्वेऽपि न तयोरभेदः येन आत्मनोऽनित्यस्वभावः सिध्येत्, समवायेनैव तदुपपत्तेः इति चेत् ? __न, यतः यदि ज्ञानादिलक्षणकार्य-जीवलक्षणकारणयोः यः सम्बन्धः इष्यते स चेद् अभेदात्मकः ॥ तर्हि ज्ञानादि-जीवयोरभेदसिद्ध्या ज्ञानाद्युत्पाद-विनाशद्वारा आत्मनोऽपि तेन रूपेण उत्पाद-व्ययसिद्धेरनित्यस्वभावोऽनाविलः। यदि च कार्य-कारणयोः भेदसम्बन्ध एवाङ्गीक्रियते समवायाख्या છે' - તેમ માનવું જરૂરી છે. જીવ જ્ઞાનાદિનો કર્તા છે, કારક છે. જે જે કારક હોય તેનો કોઈને કોઈ વ્યાપાર અવશ્ય હોય છે - આવો નિયમ છે. જેમ કુંભાર મૃત્પિડસ્થાપન-ચક્રભ્રમણાદિ વ્યાપાર દ્વારા ઘટજનક બને છે, તેમ આત્મા ઉપયોગસ્વરૂપ પરિણતિ દ્વારા જ્ઞાનજનક બને છે. તેથી ઘટાદિગોચર ઉપયોગાત્મક પરિણતિ દ્વારા જ આત્મા ઘટાદિનું જ્ઞાન ઉત્પન્ન કરી શકે - તેમ સિદ્ધ થાય છે. તથા તે ઉપયોગપરિણતિ જો આત્માથી સર્વથા ભિન્ન હોય તો વિભિન્ન સંબંધની કલ્પનામાં અનવસ્થા દોષ લાગુ પડે છે. તેથી માનવું જોઈએ કે ઉપયોગપરિણતિ આત્માથી અભિન્ન જ છે. તથા ઉપયોગ બદલાય તો તેનાથી અભિન્ન આત્મા પણ તે સ્વરૂપે બદલાય જ. આમ આત્મા સર્વથા નિત્ય સ્વભાવને નહિ પરંતુ કથંચિત અનિત્ય સ્વભાવને પણ ધરાવે છે - તેવું સિદ્ધ થાય છે. આ પ્રમાણે મહોપાધ્યાય શ્રીયશોવિજયજી મહારાજે મધ્યમપરિમાણ સ્યાદ્વાદરહસ્ય ગ્રંથમાં સ્પષ્ટપણે જણાવેલ છે. તેની “જયેલતા' વ્યાખ્યામાં આ બાબતનું અધિક નિરૂપણ અમે (યશોવિજય ગણીએ) કરેલ છે. જિજ્ઞાસુ ત્યાં દષ્ટિપાત કરી શકે છે.
ર એકાંતનિત્યવાદમાં જ્ઞાનોત્પત્તિવિચાર | નૈયાયિક :- (અથ.) જ્ઞાનાદિ કાર્યને આત્મા ઉપયોગ દ્વારા ઉત્પન્ન કરે છે. આ તમારી વાત એક વાર અમે અભ્યપગમવાદથી સ્વીકારી લઈએ છીએ. પણ આત્મા અને ઉપયોગપરિણતિ વચ્ચે અભેદ છે નથી કે જેના લીધે ઉપયોગ બદલાવાથી આત્માનો અનિત્યસ્વભાવ સિદ્ધ થઈ શકે. આત્મા અને ઉપયોગ, જ્ઞાન વગેરે જુદા છે. તે બન્ને વચ્ચે તાદાભ્યસંબંધ નથી પણ સમવાય સંબંધ છે. જે બે પદાર્થ પરસ્પર ભિન્ન હોવા છતાં એકબીજાથી છૂટા પડી શકે તેવા ન હોય તો તે બે ગુણ-ગુણી વગેરે પદાર્થ વચ્ચે “સમવાય નામનો સંબંધ અમે માનીએ છીએ. આમ આત્મા અને ઉપયોગ, જ્ઞાન વગેરે જુદા હોવાથી ઉપયોગ બદલાય છતાં આત્મા બદલાતો નથી. તેથી આત્મામાં અનિત્યસ્વભાવની સિદ્ધિ થઈ શકતી નથી.
આ એ સમવાય સંબંધનું નિરાકરણ * જૈન :- (ન, ય) ના, તમારી ઉપરોક્ત માન્યતા વ્યાજબી નથી. કારણ કે જ્ઞાનાદિ કાર્ય અને આત્મા વચ્ચે જે સંબંધ તમે માનો છો તે જો અભેદસંબંધ હોય તો આત્મા અને જ્ઞાનાદિ પરસ્પર અભિન્ન સિદ્ધ થઈ જશે. તેથી જ્ઞાનાદિની ઉત્પત્તિ-નાશ દ્વારા આત્માનો તે સ્વરૂપે ઉત્પત્તિ-નાશ સિદ્ધ થવાથી આત્મામાં અનિત્યસ્વભાવ નિરાબાધપણે સિદ્ધ થઈ જશે. તથા કાર્ય-કારણ વચ્ચે જો તે “સમવાય 3 લા.(૨)માં “સંબંધાત્તરગવે...” પાઠ.
