Book Title: Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05
Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh
View full book text
________________
१७७६ • समवायमीमांसा :
११/८ तर्हि तेनाऽपि तत्र सम्बन्धान्तरेण सम्बद्धतया भाव्यम्, असम्बद्धस्य सम्बन्धत्वाऽयोगात् । सम्मतञ्चेदं भवतामपि । तदुक्तं सुदर्शनाचार्येण व्युत्पत्तिवादादर्शवृत्तौ “असम्बद्धपदार्थस्य संसर्गत्वाऽसम्भवाद्” (व्यु.वा.का.२/ खण्ड-२/पृ.३२५) इति । अतः तेनाऽपि तत्र सम्बन्धान्तरेण सम्बद्धतया भवितव्यमित्यप्रामाणिकानन्त7 सम्बन्धगवेषणेनाऽनवस्थाऽऽपत्तिः दुर्निवारा । श अथ निजस्वरूपेणैव समवायः ज्ञान-जीवाभ्यां सम्बद्ध इति चेत् ? क तर्हि ज्ञानमेव निजस्वरूपेण आत्मना सह सम्बध्यत इति लाघवेन किं नाऽभ्युपगम्यते ? णि तदिदं वितळ प्रोक्तं श्रीहरिभद्रसूरिभिः धर्मसङ्ग्रहण्यां '“समवाया संबंधो तेसिं तस्सेव तेहि णणु केण ? । का जति अन्नेणणवत्था अह उ सयं किन्न तेसिं पि।।” (ध.स.४८१) इति । 'तेसिं = ज्ञानात्मनोः गुण
નામનો ભેદસંબંધ જ હોય તો, તમારા મત મુજબ, આત્મા અને જ્ઞાનાદિ ભિન્ન હોવાથી જ્ઞાનાદિને આત્મા સાથે જોડાવા માટે જેમ “સમવાય' નામના સંબંધની જરૂર રહે છે, તેમ આત્મા અને સમવાય પણ પરસ્પર ભિન્ન હોવાથી સમવાયને પણ આત્મા સાથે જોડાવા માટે કોઈક નવા સંબંધ (A)ની અપેક્ષા રહેશે. તે સંબંધ પણ ભેદસંબંધાત્મક હોય તો તેને સમવાયની સાથે અને આત્માની સાથે જોડાવા માટે અન્ય નવા સંબંધ (B)ની જરૂર પડશે. કારણ કે જે આધાર-આધેય સાથે સંબદ્ધ ન હોય તે સંબંધાત્મક જ ન બની શકે. આ વાત તમને પણ માન્ય જ છે. તેથી જ સુદર્શનાચાર્યએ વ્યુત્પત્તિવાદ ગ્રંથની આદર્શવ્યાખ્યામાં જણાવેલ છે કે “અસંબદ્ધ પદાર્થ સંસર્ગ = સંબંધ બને તે વાત અસંભવ છે.” તેથી નવા (8) સંબંધને પણ જૂના (A) સંબંધ સાથે જોડવા માટે અન્ય અભિનવ (C) સંબંધની છે આવશ્યકતા રહેશે. આમ નવા-નવા (A-B-C વગેરે) સંબંધની કલ્પના કરવામાં આવે તો અનન્તા વા સંબંધોની કલ્પના કરવી પડશે. આ કલ્પના અપ્રામાણિક છે, પ્રમાણશૂન્ય છે. તેથી આવી અનંત સંબંધકલ્પના દ્વારા અનવસ્થા દોષની આપત્તિ તૈયાયિકમતમાં દુર્વાર બનશે.
અનવસ્થાનિવારણપ્રયાસ છે નૈયાયિક :- (ડ.) સમવાય સંબંધ પોતાનાથી ભિન્ન સંબંધના માધ્યમથી જ્ઞાન અને આત્મા સાથે જોડાતો નથી. પરંતુ પોતાના સ્વરૂપથી જ સમવાય તે બન્ને સાથે જોડાયેલો છે. તેથી અનવસ્થા નહિ રહે.
* જ્ઞાન વયમેવ આત્મસંબદ્ધ & જૈન :- (તર્દિ) સમવાય નામના સ્વતંત્ર સંબંધની કલ્પના કરીને તે નિજવરૂપથી જ્ઞાન અને આત્મા સાથે જોડાય છે - તેવી ગૌરવગ્રસ્ત કલ્પના તમે કરો છો. તેના કરતાં સમવાયની કલ્પના કર્યા વિના જ્ઞાન પોતે જ નિજસ્વરૂપથી આત્માની સાથે જોડાય છે' - તેવી કલ્પના તમે લાઘવસહકારથી કેમ નથી કરતા? અન્યથા અર્ધજરતીય ન્યાય લાગુ પડશે. આ જ અભિપ્રાયથી તો શ્રીહરિભદ્રસૂરિજીએ ધર્મસંગ્રહણિ ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે “સમવાયના માધ્યમથી આત્મા જ્ઞાનની સાથે જોડાતો હોય તો સમવાય પોતે જ્ઞાન અને આત્મા સાથે કોના માધ્યમથી જોડાશે ? જો જ્ઞાન અને આત્મા - આ બન્નેની સાથે સમવાય બીજા સંબંધથી જોડાય તો અનવસ્થા લાગુ પડશે. તથા જો જ્ઞાન અને આત્મા સાથે સમવાય સ્વયમેવ = 1. समवायात् सम्बन्धः तयोः तस्यैव ताभ्यां ननु केन ? यद्यन्येनाऽनवस्था अथ तु स्वयं किं न तयोरपि ?।।
