Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 164

શ
१७७४
* आत्मनि अनित्यस्वभावस्थापनम्
અનઈં જો ઇમ* કહિઈં “કારણ તે નિત્ય જ, તવૃત્તિ કાર્ય તે અનિત્ય જ.” તો કાર્ય-કારણનઈં અભેદસંબંધ કિમ ઘટઈં ?
***
११/८
प ज्ञानादिरूपविशेषकार्यं तु घटेन्द्रियसन्निकर्षादिविशेषसामग्रीवशादुदेती’ति उच्यते,
तदा कार्य-कारणयोरभेदसम्बन्धाऽनुपपत्तिः । न ह्येवं नित्याऽनित्ययोः आत्म-ज्ञानयोः अभेदः સમ્ભવેત્ ।
વિશ્વ, સ્વસ્થ = ઞાત્મનઃ ભાવઃ = कार्यजननपरिणतिः स्वभाव उच्यते । सा चाऽत्र घटोपयोगादिरूपा घटज्ञानादिभेदाय भिद्यत एव । ततश्च नात्मन एकान्तनित्यत्वम् ।
“सुषुप्तिकाले ज्ञानानुत्पत्तिदर्शनेनोपयोगरूपव्यापारसाचिव्येनैव जीवस्य ज्ञानजनकत्वात्, સર્વદા ઉત્પન્ન થતા નથી. પરંતુ જ્યારે ઘટ અને ઈન્દ્રિયનો સન્નિકર્ષ, ઈન્દ્રિયનો અને મનનો સંબંધ વગેરે વિશેષ કારણોનો સમૂહ હાજર થાય ત્યારે જ સ્વસામગ્રીવશ ઘટજ્ઞાન આદિ કાર્યો ઉત્પન્ન થાય છે. આમ આત્મા એકાન્તે નિત્ય હોવા છતાં અર્થક્રિયાનો અસંભવ દોષ લાગુ નહિ પડે. જ સ્વભાવની વ્યાખ્યા ક
ઉત્તરપક્ષ :- (તવા.) હે ભાગ્યશાળી ! જો તમે ઉપર મુજબ કારણને એકાન્તનિત્ય અને કાર્યને એકાન્તે અનિત્ય કહેતા હો તો કાર્ય અને કારણ વચ્ચે અભેદ સંબંધ અસંગત થઈ જશે. કારણ કે એકાન્ત નિત્ય અને એકાન્ત અનિત્ય વચ્ચે અભેદ કઈ રીતે હોઈ શકે ? તેથી આ રીતે માનવામાં આત્મા અને જ્ઞાન વચ્ચેનો અભેદસંબંધ ઉચ્છેદ પામશે.
(વિઝ્યુ.) વળી, બીજી મહત્ત્વની વાત એ છે કે ‘સ્વ’ નો ભાવ એટલે સ્વભાવ. સ્વનો = આત્માનો ભાવ = કાર્યજનક પરિણતિ. તેથી આત્માની જ્ઞાનાદિજનક પરિણતિ એ જ આત્માનો સ્વભાવ કહેવાય છે. તે પરિણતિ પ્રસ્તુતમાં ઘટવિષયક ઉપયોગાદિ સ્વરૂપ છે. જ્યારે ઘટજ્ઞાન ઉત્પન્ન કરવું હોય ત્યારે આત્મામાં ઘટઉપયોગ હોય છે. પટવિષયક જ્ઞાન ઉત્પન્ન કરવું હોય ત્યારે આત્મામાં [1] પટઉપયોગાત્મક પરિણતિ જન્મે છે. આમ અલગ-અલગ વિષયનું જ્ઞાન કરવા માટે વિભિન્ન ઉપયોગસ્વરૂપ પરિણતિ આત્મામાં જન્મે છે. તેથી આત્માનો સ્વભાવ વિભિન્નવિષયક જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ માટે બદલાય જ છે. તેથી આત્માને એકાન્તે નિત્ય કહી નહિ શકાય.
પ્રશ્ન :- જ્ઞાનને ઉત્પન્ન કરવા માટે ઉપયોગાત્મક પરિણતિને કારણ માનવાની જરૂર શી છે ? ઈન્દ્રિયસન્નિકર્ષને જ જ્ઞાનજનક માનવાથી પ્રસિદ્ધ વ્યવસ્થા સંગત થઈ શકે છે.
, ઉપયોગપરિણતિ દ્વારા આત્મા જ્ઞાનજનક શ
ઉત્તર :- (“સુષુ.) તમારા પ્રશ્નનું સમાધાન સરળ છે. તે એ છે કે નિદ્રા અવસ્થામાં ત્વગિન્દ્રિય, કર્ણેન્દ્રિય, ઘ્રાણેન્દ્રિય વગેરેને શય્યા, સંગીત, સુગંધ વગેરે સાથે સજ્ઞિકર્ષ હાજર હોવા છતાં પણ તે તે વિષયોનું જ્ઞાન ઉત્પન્ન થતું નથી - આવું જોવા મળે છે. તેથી ફક્ત ઈન્દ્રિયસજ્ઞિકર્ષને જ કારણ માનવાથી કામ ચાલી શકતું નથી. હકીકત એ છે કે ત્યારે જીવને ઉપયોગ ન હોવાથી તે તે વિષયોનું જ્ઞાન થતું નથી. તેથી ‘તત્ તત્ વિષયક ઉપયોગસ્વરૂપ વ્યાપાર = પ્રવૃત્તિ દ્વારા જ જીવ ઘટાદિજ્ઞાનનો કર્તા બને * ધ.માં ‘એમ ન કહીએ' આવો અશુદ્ધ પાઠ. 7 આ.(૧)માં ‘તેહુતિ’ પાઠ.