Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 162

१७७२
* एकान्तनित्यस्वभावनिरासः
११/८
वा ? न तावत् क्रमेण, यतो ह्येकस्या अर्थक्रियायाः काले तस्यापरार्थक्रियाकरणस्वभावो विद्यते वा न वा ? यदि विद्यते किमिति क्रमकरणं ? सहकार्यपेक्षयेति चेत् ? तेन सहकारिणा तस्य कश्चिदतिशयः क्रियते न वा ? यदि क्रियते किं पूर्वस्वभावपरित्यागेनाऽपरित्यागेन वा ? यदि परित्यागेन ततोऽतादवस्थ्यापत्तेरनित्यत्वम् । म अथ पूर्वस्वभावाऽपरित्यागेन ततोऽतिशयाभावात्किं सहकार्यपेक्षया ? अथ अकिञ्चित्करोऽपि विशिष्टकार्यार्थमपेक्ष् તવયુમ્, યતઃ - “અપેક્ષતે પરં શ્વિતિ હર્પીત વિશ્વના યવિિગ્વમાં વસ્તુ, નિવિવેક્ષ્યતે ? ।।” (પ્રમાળવાત્તિ-9 -૧/૨૮૨)।
अथ तस्यैकार्थक्रियाकरणकालेऽपरार्थक्रियाकरणस्वभावो न विद्यते, तथा च सति स्पष्टैव नित्यताहानिः, अथासौ नित्यो यौगपद्येनार्थक्रियाः कुर्यात् तथा सति प्रथमक्षण एवाशेषार्थक्रियाणां करणाद् द्वितीये र्णि કરવાના સમયે નિત્ય પદાર્થમાં અન્ય અર્થક્રિયા કરવાનો સ્વભાવ વિદ્યમાન હોય છે નહિ ? આવા બે પ્રશ્ન ક્રમપક્ષમાં ઉપસ્થિત થાય છે. જો એક અર્થક્રિયાને (સ્વકાર્યને) કરવાના સમયે અન્ય અર્થક્રિયાને (સ્વકાર્યને) કરવાનો સ્વભાવ નિત્ય પદાર્થમાં હોય તો નિત્ય પદાર્થ અલગ અલગ અર્થક્રિયાને શા માટે ક્રમસર કરે ? અનેક કાર્યને કરવાનો સ્વભાવ નિત્ય પદાર્થમાં હોય તો એકીસાથે જ તે તમામ અર્થક્રિયાને કરે - તેવું માનવું વ્યાજબી ગણાય. માટે ક્રમપક્ષ બરાબર નથી. જો ‘અનેક અર્થક્રિયાને કરવાનો સ્વભાવ નિત્ય પદાર્થમાં હોવા છતાં પણ સહકારી કારણની અપેક્ષા રાખવાના કારણે નિત્ય પદાર્થ સહકારી કારણના વિલંબથી ક્રમસર અનેક અર્થક્રિયાને કરે છે' - આવું નિત્યવાદી તરફથી કહેવામાં આવે તો તે પણ વ્યાજબી નથી. કારણ કે અહીં અમે નિત્યવાદીને પ્રશ્ન કરીએ છીએ કે ‘તે સહકારી કારણ નિત્ય પદાર્થમાં કોઈક અતિશય ઉત્પન્ન કરે છે કે નહિ ?' જો સહકારી કારણ નિત્ય વસ્તુમાં કોઈક અતિશયને ઉત્પન્ન કરતો હોય તો અહીં ફરીથી અમારા બે પ્રશ્ન છે કે ‘સહકારી કારણ નિત્ય વસ્તુનો પૂર્વસ્વભાવ છોડાવીને અતિશય ઉત્પન્ન કરે છે કે છોડાવ્યા વગર ?’ જો નિત્ય વસ્તુનો પૂર્વકાલીન અતિશયશૂન્ય સ્વભાવ છોડાવીને સહકારી કારણ તેમાં કોઈક અતિશયનું આધાન કરે તો નિત્ય વસ્તુની પૂર્વ અવસ્થાનો ત્યાગ થવાના લીધે તેમાં અનિત્યપણાની આપત્તિ દુર્વાર બનશે. તથા નિત્ય વસ્તુના પૂર્વ સ્વભાવનો ત્યાગ કરાવ્યા વગર જ જો અતિશયને સહકારી ઉત્પન્ન કરે તો નિત્ય વસ્તુમાં પૂર્વકાલીન નિરતિશય સ્વભાવ = અતિશયશૂન્ય સ્વભાવ હાજર હોવાના કારણે નિત્ય વસ્તુ તો અતિશયરહિત જ સાબિત થશે. તેથી સહકારીની અપેક્ષા રાખવાથી સર્યું. તથા સહકારી કારણ નિત્ય વસ્તુમાં કશું ન કરે છતાં પણ વિશિષ્ટ કાર્યની (અન્ય અર્થક્રિયાની) ઉત્પત્તિ માટે નિત્ય વસ્તુ દ્વારા સહકારીની અપેક્ષા રખાય તો તે અયુક્ત છે. કારણ કે આ અંગે પ્રમાણવાર્તિકમાં પણ જણાવેલ છે કે - ‘કોઈ પણ વસ્તુ તો જ બીજાની અપેક્ષા રાખે, જો તે કશુંક કરે. અકિંચિત્કર વસ્તુની શું કોઈના દ્વારા અપેક્ષા રખાય છે ?'
aj
/ એકાન્તનિત્યમાં દ્વિતીયક્ષણે અકર્તૃત્વાપત્તિ /
(ગય તસ્મૈ.) જો નિત્યવાદી તરફથી એવી દલીલ કરવામાં આવે કે ‘એક અર્થક્રિયા કરવાના સમયે બીજી અર્થક્રિયાને કરવાનો સ્વભાવ નિત્ય વસ્તુમાં હોતો નથી' - તો નિત્ય વસ્તુમાં નિત્યતાની હાનિ સ્પષ્ટ જ બની જશે. સ્વભાવભેદ એ તો અનિત્યતાનું સૂચક છે. તથા જો નિત્ય પદાર્થ એકી સાથે *. સામ્પ્રતમુપનમાને પ્રમાળવાર્ત્તિ – ‘પરઃ વાર્ય વિ વિદ્યુત' કૃતિ પાઠઃ। શિષ્ટ તુત્યમ્। (પ્રાશ - વિતાવ મહત, इलाहाबाद)। मोतीलाल बनारसीदासप्रकाशिते प्रमाणवार्त्तिके ( ३ / २८०-२८१ ) ' अपेक्ष्येत परः कार्यम्...' इति पाठः ।
***