Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 161

??/૮
एकान्तनित्येऽर्थक्रियाकारित्वाऽसम्भवः ।
१७७१ णाऽर्थक्रियाकृतौ। अक्रमेण च तद्भावे युगपत्सर्वसम्भवः ।।” (अ.सा.१३/३२) इत्येवमकारि। ____ द्रव्यालङ्कारे श्रीरामचन्द्र-गुणचन्द्राभ्यां “प्रतिक्षणमविकारिणोऽर्थक्रियाऽभावात्, समर्थस्य सदा जननाऽजननप्रसङ्गाद्” (द्रव्या.प्रकाश-३/पृ.१६२) इत्येवमेकान्तनित्येऽर्थक्रियाविरहः समर्थितः। यथोक्तं प्रमा- १ लक्षणप्रकरणे श्रीजिनेश्वरसूरिभिरपि “नित्यं नाऽर्थक्रियाकारि वान्ध्येयादिवदिष्यताम्” (प्र.ल.९४) इति। म
सूत्रकृताङ्गसूत्रव्याख्यायां श्रीशीलाङ्काचार्येण नित्यैकवस्तुनि अर्थक्रियाविरह इत्थमुपदर्शितः “यदेवार्थक्रियाकारि तदेव परमार्थतः सदिति । स च नित्योऽर्थक्रियायां प्रवर्तमानः क्रमेण वा प्रवर्तेत योगपद्येन ‘મિથ્યાત્વત્યાગ' નામના તેરમા અધિકારમાં જણાવેલ છે કે “જો વસ્તુ ક્રમશઃ અર્થક્રિયાને = સ્વકાર્યને કરે તો પૂર્વોત્તર અવસ્થામાં સ્વભાવનો નાશ થવાથી વસ્તુમાં અધ્રૌવ્ય = અનિત્યત્વ આવશે. તથા જો વસ્તુ અક્રમથી = એકીસાથે અર્થક્રિયા કરે તો યુગપત્ સર્વ અર્થક્રિયા ઉત્પન્ન થઈ જવાની આપત્તિ આવશે.”
સ્પષ્ટતા :- ત્રણ કાળમાં તમામ ક્રિયાને આત્મા એકીસાથે કરતો હોય તેવું ક્યારેય ઉપલબ્ધ થતું નથી. તેથી “યુગપ” સર્વ અર્થક્રિયાને સર્વથા નિત્ય પદાર્થ કરી ન શકે - તેમ સિદ્ધ થાય છે. બાકીની વિગત તો ‘દ્રવ્યસ્વભાવપ્રકાશ' ગ્રંથના સંદર્ભની સ્પષ્ટતા કરતી વખતે હમણાં જ અમે દર્શાવી ગયા છીએ.
A દ્રવ્યાલંકારસંદર્ભની વિચારણા (કવ્યા) કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રીહેમચન્દ્રસૂરિજી મહારાજના શ્રીરામચન્દ્ર તથા શ્રીગુણચન્દ્ર નામના બે વિદ્વાન શિષ્યોએ દ્રવ્યાલંકાર' નામનો ગ્રંથ બનાવેલ છે. તેમાં તેઓશ્રીએ જણાવેલ છે કે “પ્રત્યેક ક્ષણમાં કોઈ પણ જાતનો ફેરફાર જેમાં બિલકુલ ન થાય તેવો એકાન્તનિત્ય પદાર્થ અર્થક્રિયા = સ્વકાર્ય કરી ન શકે. કારણ કે જો તે સમર્થ હોય તો સર્વદા સ્વપ્રાયોગ્ય તમામ અર્થક્રિયાની ઉત્પત્તિની આપત્તિ છે આવશે. અથવા પ્રથમ ક્ષણે જ સ્વપ્રાયોગ્ય તમામ અર્થક્રિયાઓને ઉત્પન્ન કરવાથી હવે કશું પણ કાર્યવા ઉત્પન્ન કરવાનું બાકી ન રહેવાના લીધે દ્વિતીયાદિ તમામ ક્ષણોમાં સર્વદા તેના દ્વારા અર્થક્રિયાની અનુત્પત્તિની આપત્તિ આવશે.” આ રીતે અર્થક્રિયાનો એકાંતનિત્ય પદાર્થમાં અસંભવ છે - તેવું ત્યાં સમર્થન કરવામાં શું આવેલ છે. પ્રમાલક્ષણપ્રકરણમાં શ્રીજિનેશ્વરસૂરિજીએ પણ જણાવેલ છે કે “વંધ્યાપુત્રની જેમ એકાન્ત નિત્ય વસ્તુ અર્થક્રિયાકારી નથી - તેવું માન્ય છે.”
સ્પષ્ટતા :- “એકાંત નિત્ય વસ્તુમાં પોતાનું કાર્ય કરવાનું સામર્થ્ય છે કે નહિ ?' - આવો પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થાય છે. જો તેમાં તેનું સામર્થ્ય ન હોય તો કદાપિ તેના દ્વારા અર્થક્રિયા = સ્વકાર્ય થઈ જ નહિ શકે. તથા જો તેમાં સામર્થ્ય હોય તો સર્વદા તે સ્વકાર્યને કરે જ રાખશે. પરંતુ આ બન્ને પરિસ્થિતિ પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણથી બાધિત છે. તેથી કોઈ પણ વસ્તુને એકાંત નિત્ય માની ન શકાય.
- આ એકાન્તનિત્યમાં અર્થક્રિયાવિરહ : સૂયગડાંગસૂત્રવ્યાખ્યાકાર છે (સૂત્ર.) એકાન્ત નિત્ય પદાર્થમાં અર્થક્રિયાનો અભાવ સૂયગડાંગસૂત્રની વ્યાખ્યામાં શ્રીશીલાંકાચાર્યજીએ આ પ્રમાણે જણાવેલ છે કે “જે અર્થક્રિયાકારી હોય તે જ વસ્તુ પરમાર્થથી સત્ = વાસ્તવિક હોય છે. તેથી નિત્ય પદાર્થ અર્થક્રિયામાં પ્રવર્તતો હોય તો તે અર્થક્રિયામાં ક્રમથી પ્રવર્તશે કે એકીસાથે પ્રવર્તશે? સૌ પ્રથમ ક્રમથી તો અર્થક્રિયામાં નિત્ય પદાર્થની પ્રવૃત્તિ સંભવી શકતી નથી. કારણ કે એક અર્થક્રિયા