Book Title: Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05
Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh
View full book text
________________
??/૮
ॐ नित्यत्वविरहे निरन्वयकार्याऽऽपादनम् ।
१७६९ प्रकृते “नित्यताऽभावे निरन्वयता कार्यस्य भवति, कारणाऽभावता च भवति। अनित्यताया अभावे બધા માને છે. પણ સર્વથા નિત્ય કે સર્વથા ક્ષણિક પક્ષમાં અર્થક્રિયા સંભવિત નથી. અર્થક્રિયાના બે જ પ્રકાર છે. કાં તો તે ક્રમિક હોય કાં તો એકીસાથે થાય. પરંતુ નિત્ય વસ્તુમાં ક્રમિક અર્થક્રિયા સંભવિત નથી. તેમજ એકીસાથે પણ સંભવિત નથી. આનો ખુલાસો આ પ્રમાણે છે - પહેલાં એક કાર્ય કરીને પછી બીજું કાર્ય કરવું તેને ક્રમ કહેવાય. સર્વથા નિત્ય પદાર્થ ક્રમથી કાર્ય ન કરી શકે. કેમ કે નિત્ય પદાર્થમાં બધા કાર્યોને એકીસાથે ઉત્પન્ન કરવાનું સામર્થ્ય છે. જો “તે સમયે તેમાં અન્ય કાર્યોને ઉત્પન્ન કરવાનું સામર્થ્ય નથી અને ભવિષ્યમાં તે સામર્થ્ય આવશે' - આવું માનવામાં આવે તો તે વસ્તુ સર્વથા નિત્ય ન હોઈ શકે. કેમ કે પોતાના અસમર્થ એવા સ્વભાવને છોડીને સમર્થ સ્વભાવને ગ્રહણ કરવા સ્વરૂપ પરિણમન એટલે અનિત્યતા જ કહેવાય.
તેમજ નિત્ય પદાર્થ એકીસાથે પણ બધા કાર્યને ન કરી શકે. કેમ કે એક જ સમયમાં જો તે બધા કાર્યોને કરી લેશે તો બીજા સમયે તેને કરવાનું કાંઈ બાકી જ નહીં રહે. તથા આવી સ્થિતિમાં તો અર્થક્રિયાનો અભાવ થવાથી બીજા સમયે વસ્તુની ગેરહાજરીની જ આપત્તિ આવશે. તેમજ અનેક કાર્યોને કરવાથી નિત્ય વસ્તુમાં અનેક સ્વભાવની હાજરીની પણ આપત્તિ આવશે. કેમ કે એક સ્વભાવથી અનેક કાર્યોનું કરવું તો યોગ્ય નથી. છતાં જો તેવું માનવામાં આવે તો બધા કાર્યો એકરૂપ જ થઈ જશે. જો એમ કહેશો કે સહકારી કારણોની વિવિધતા હોવાના કારણે કાર્યોમાં વૈવિધ્ય આવે છે તો આવું કહેવું પણ યોગ્ય નથી. કેમ કે જે સહકારીની હાજરી હોવા છતાં નિત્યના સ્વભાવમાં પરિવર્તન નથી થતું તેને સહકારી જ ન કહી શકાય. તેમજ સહકારીની હાજરીથી નિત્યના સ્વભાવમાં પરિવર્તન જો થાય તો સર્વથા નિત્યતામાં બાધ આવે છે. આ રીતે સર્વથા નિત્ય પક્ષમાં ક્રમશઃ અને યુગપદ્ અર્થક્રિયાનો સંભવ ન હોવાથી તેનું અસત્ત્વ જ સિદ્ધ થશે.
હ. એકાંત નિત્યમાં સ્વભાવપરિવર્તન અશક્ય છે. દ્રવ્યસ્વભાવપ્રકાશની ઉપરોક્ત બીજી ગાથાની સ્પષ્ટતા આ પ્રમાણે છે – નિત્ય દ્રવ્યમાં જો ગમનરૂપ ક્રિયા માનવામાં આવે તો તે નિત્ય ન હોઈ શકે. જ્યારે તે ગમનને છોડીને સ્થિતિ કરશે અથવા સ્થિતિને છોડીને ગમન કરશે તો અનિત્ય કહેવાશે. કેમ કે પૂર્વસ્વભાવને છોડીને ઉત્તરસ્વભાવને ધારણ કરનાર દ્રવ્ય સર્વથા નિત્ય ન કહેવાય. આવી સ્થિતિમાં સર્વથા નિત્ય આત્મા શુભ અને અશુભ ક્રિયાનો કર્તા કેવી રીતે હોઈ શકે? જો તે દાન, પૂજા, હિંસા, ચોરી વગેરે ક્રિયાઓનો કર્તા હોય તો તે સર્વથા નિત્ય નહીં કહેવાય. કેમ કે સર્વથા નિત્ય તો તે જ હોઈ શકે કે જેના સ્વભાવમાં પણ પરિવર્તન ન થાય. જો એમ કહેશો કે “અમે ઉપચારથી ક્રિયા માનશું તો તે ઉપચરિત ક્રિયા વાસ્તવિક છે કે અવાસ્તવિક છે? જો વાસ્તવિક હોય તો તે નિત્ય પદાર્થને સર્વથા નિત્ય કેવી રીતે કહેવાશે ? જો ક્રિયા અવાસ્તવિક હોય તો અવાસ્તવિક ક્રિયા કાલ્પનિક જ થઈ. તેનાથી નિત્યમાં વાસ્તવિક શુભાશુભ ક્રિયા કેવી રીતે થઈ શકે ?
નિત્યત્વ-અનિત્યત્વવિરહ દોષજનક () પ્રસ્તુતમાં નયચક્રસાર ગ્રંથમાં ઉપાધ્યાય શ્રીદેવચન્દ્રજીએ એક વાત જણાવેલ છે તે પણ અવશ્ય અનુસંધાન કરવા યોગ્ય છે. ત્યાં તેઓશ્રીએ જણાવેલ છે કે “જો દ્રવ્યમાં નિત્યતા = નિત્યસ્વભાવ
