Book Title: Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05
Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh
View full book text
________________
११/८
* एकान्तनित्यवादनिराकरणम्
प
१७६७ હિવઈં જો સર્વથા નિત્યસ્વભાવ માનિઈ, અનઈં અનિત્યસ્વભાવ સર્વથા ન માનિઈ તો અર્થક્રિયા -कयनासो विन्नाणखणम्मि भावओ सन्ते । उदयानंतरनासे जेण कयं सो न भुत्त त्ति । । ' ( प. लि. ७९) इति । यथोक्तं श्रीहेमचन्द्रसूरिभिः अपि वीतरागस्तोत्रे “ स्यातामेकान्तनाशेऽपि कृतनाशाऽकृतागमौ” (वी. स्तो. ८/१) इति पूर्वोक्तम् (४/५) अनुसन्धेयम् । अधिकं त्वत्रत्यं तत्त्वम् अस्मत्कृतायां जयलताभिधानायां स्याद्वादरहस्यवृत्ती विज्ञेयम् ।
रा
म्
र्श
ननु भवतु तर्हि सर्वथा नित्यस्वभावः, न तु कथञ्चिदप्यनित्यस्वभाव इति चेत् ? न, सर्वथैव अनित्यताविरहे केनाऽपि रूपेण अनित्यस्वभावानभ्युपगमे अर्थक्रियाविरहः જ માનવામાં આવે તો કૃતનાશ વગેરે દોષો પણ અહીં લાગુ પડશે. આ બાબતને દર્શાવવા પંચલિંગી પ્રકરણમાં શ્રીજિનેશ્વરસૂરિજીએ જણાવેલ છે કે ‘વિજ્ઞાનક્ષણસ્વરૂપ આત્મા હોય તો અકૃતઆગમ અને કૃતનાશ દોષ પરમાર્થથી આવે છે. કારણ કે જન્મ પછીની જ ક્ષણે સર્વથા આત્મા નાશ પામે તો જે આત્માએ (= વિજ્ઞાનક્ષણે) સાચું-ખોટું કામ કર્યું હોય તે તો ભોગવતો જ નથી.' તેથી કૃતનાશ દોષ. તથા જે ફળને ભોગવે છે તે પૂર્વક્ષણે હાજર ન હોવાથી તેણે સાચું-ખોટું કાર્ય કરેલ જ નથી. તેથી અકૃતઆગમ (= ન કરેલા કાર્યના ફળનું આગમન) દોષ દુર્વાર બનશે. કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રીહેમચન્દ્રસૂરિજી મહારાજે પણ વીતરાગસ્તોત્ર ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે “દ્રવ્યનો એકાન્તે નાશ માનવામાં આવે તો ‘કૃતનાશ’ અને ‘અકૃતઆગમ’ નામના બે દોષ લાગુ પડશે.” આ સંદર્ભ પૂર્વે (૪/૫) દર્શાવેલ. તેનું અનુસંધાન અહીં કરવું. આ અંગે અધિક તત્ત્વ અમે બનાવેલ જયલતા નામની સ્યાદ્વાદરહસ્યવૃત્તિમાંથી જાણવું. સ્પષ્ટતા :- જીવ પાપ કે પુણ્ય કરે છે અને તે મુજબ તેનું ફળ ભોગવે છે. આસ્તિકદર્શનનો આ પ્રસિદ્ધ અને પાયાનો નિયમ છે. પરંતુ જો આત્માને એકાન્તે ક્ષણિક માનવામાં આવે તો આત્માએ કરેલા સારા કે ખરાબ કામનું ફળ કોને મળે ? પુણ્ય કે પાપ કરનાર જીવ તો બીજી જ ક્ષણે, બૌદ્ધમત મુજબ, સર્વથા નષ્ટ થઈ ગયેલ છે. તેથી તેણે કરેલા પુણ્ય-પાપ કર્મનું ફળ નાશ પામશે. ફળ ભોગવ્યા વિના જ કરેલા કર્મનો નાશ એટલે ‘કૃતનાશ.’ તથા જે જીવ દેવલોકમાં કે નરકમાં ઉત્પન્ન થશે તે તો સર્વથા નવો જ જીવ છે. તેણે પૂર્વે કોઈ પણ સારું કે ખરાબ કામ કરેલ નથી. જેણે સારું કે ખરાબ કામ કરેલ છે તેનો તો સ્વર્ગ-નરકગમનની પૂર્વે જ નાશ થઈ ચૂકેલ છે. જે દેવલોક વગેરેમાં ઉત્પન્ન થાય છે તેના જીવનમાં તો ન કરેલા એવા પુણ્યાદિ કર્મના ફળનું આગમન થાય છે. આ ‘અકૃતગમ' દોષ જાણવો. બૌદ્ધ મતમાં આ રીતે ‘કૃતનાશ’ અને ‘અકૃતઆગમ’ દોષ લાગુ પડે છે - આવું શ્રીહેમચન્દ્રાચાર્યજીનું તાત્પર્ય છે.
.
શંકા :- (નુ.) જો દ્રવ્યને એકાન્તે અનિત્યસ્વભાવયુક્ત માનવામાં ઉપરોક્ત દોષ લાગુ પડતા હોય તો દ્રવ્યનો સર્વથા નિત્યસ્વભાવ જ માનો. દ્રવ્યમાં કોઈ પણ પ્રકારે અનિત્યસ્વભાવ માનવાની જરૂર નથી. આવું માનો તો શું વાંધો ?
=
છે અનિત્યસ્વભાવનો અસ્વીકાર સદોષ છ
સમાધાન :- (ન, સર્વ.) ના, તમારી વાત વ્યાજબી નથી. કારણ કે જો દ્રવ્યમાં સર્વથા નિત્યસ્વભાવ જ માનવામાં આવે, કોઈ પણ પ્રકારે અનિત્યસ્વભાવ માનવામાં ન આવે તો દ્રવ્યમાં અર્થક્રિયાકારિત્વનો અભાવ આવી પડશે. અર્થક્રિયા એટલે પોતાનું કાર્ય. કારિત્વ એટલે કર્તૃત્વ. દ્રવ્યમાં એકાન્તે નિત્યસ્વભાવ
