Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 158

१७६८
० अर्थक्रियाकारित्वं कार्यकर्तृत्वम् । ન ઘટછે. જે માટઈ દલનઈ = કારણનઈ, કાર્યરૂપતાપરિણતિ કથંચિત્ ઉત્પપણું જ આવ્યું, સર્વથા ગ અનુત્યપણું વિઘટિઉં. - अर्थक्रियाकारित्वाऽभाव आपद्येत । अर्थक्रियाकारित्वं हि स्वकार्यकर्तृत्वमुच्यते। तच्च दले =
ज्ञानाधुपादानकारणीभूते आत्मादौ न सर्वदा भवति किन्तु स्वकार्याऽकरणपरिणामपरित्यागेन । कार्यरूपतापरिणतौ = ज्ञानादिकार्यकरणपरिणतौ सत्यामेव । ततश्च कार्यकरणरूपतापरिणत्यपेक्षया म आत्मनि उत्पन्नत्वमेवाऽऽगतम् । तथा च आत्मनि सर्वथा = एकान्तेनैव अजन्मता = अनुत्पन्नता =
उत्पादाऽप्रतियोगिता = नित्यता विघटेत = उच्छिद्येत एव । कार्यकरणाऽकरणकालावच्छेदेन - कार्यकरणाऽकरणस्वभावभेद आत्मादिद्रव्येऽनित्यतां दर्शयतीति एकान्तनित्यता बाध्यत इति भावः ।
प्रकृते “जो णिच्चमेव मण्णदि तस्स ण किरिया हु अत्थकारित्तं । ण हु तं वत्थू भणियं जं रहियं पण अत्थकिरियाहिं ।। णिच्चे दब्बे ण गमणट्ठाणं पुण किह सुहासुहा किरिया। अह उवयारा किरिया, कह का उवयारो हवे णिच्चे ।।” (द्र.स्व.प्र.४५-४६) इति द्रव्यस्वभावप्रकाशगाथे स्मर्तव्ये।।
હોય તો દ્રવ્ય પોતાનું કાર્ય કરી ન શકે. એકાન્તનિત્ય દ્રવ્યમાં સ્વકાર્યકર્તૃત્વ સંભવી નહિ શકે. એનું કારણ એ છે કે જ્ઞાનાદિ કાર્યના ઉપાદાનકારણભૂત આત્માદિ દ્રવ્યમાં સર્વદા સ્વકાર્યકર્તુત્વ નથી હોતું. પરંતુ સ્વકાર્યને ન કરવાના પરિણામનો ત્યાગ કરીને જ્ઞાનાદિ કાર્યને કરવાની પરિણતિ હોય ત્યારે જ તે જ્ઞાનાદિ કાર્યને ઉત્પન્ન કરે છે. તેથી કાર્ય કરવાની પરિણતિની અપેક્ષાએ આત્મામાં ઉત્પન્નત્વ
જ આવશે. જ્ઞાનાદિ કાર્યને કરતી વખતે આત્મા જ્ઞાનાદિજનનપરિણતિની અપેક્ષાએ ઉત્પન્ન થવાથી (= સ ઉત્પત્તિનો પ્રતિયોગી બનવાથી) આત્મામાં એકાન્ત = સર્વથા = બધી જ રીતે અનુત્પન્નતા = નિત્યતા
ઉચ્છેદ જ પામશે. આશય એ છે કે કાર્ય કરતી વખતે કારણમાં કાર્યકરણસ્વભાવ હોય છે. તથા કાર્ય હવા ન કરતી વખતે કારણમાં કાર્યઅકરણસ્વભાવ હોય છે. આમ કરણ-અકરણ સ્વભાવભેદ આત્માદિ દ્રવ્યમાં અનિત્યતાને દર્શાવે છે. તેથી એકાન્તનિત્યતા બાધિત થાય છે.
જ નિત્યમાં ઉપચારનો અસંભવ છે (પ્રવૃત્ત.) પ્રસ્તુતમાં દ્રવ્યસ્વભાવપ્રકાશ ગ્રન્થની બે ગાથા યાદ કરવા લાયક છે. તેનો અર્થ નીચે મુજબ છે. “જે લોકો વસ્તુને સર્વથા નિત્ય માને છે તેમના મતમાં એકાન્તનિત્ય વસ્તુમાં અર્થકારિત્વ = સ્વકાર્યકર્તૃત્વ સ્વરૂપ ક્રિયા = અર્થક્રિયા સંભવી શકતી નથી. તથા જે ઉપરોક્ત અર્થકારિત્વથી = અર્થક્રિયાકારિત્વથી રહિત હોય તે વસ્તુ કહેવાતી નથી. નિત્ય દ્રવ્યમાં ગમનનો અને સ્થિતિનો જ સંભવ નથી. તો શુભ અને અશુભ ક્રિયાની તો શી વાત કરવી ? જો નિત્ય દ્રવ્યમાં ઉપચારથી ક્રિયા માનો તો પ્રશ્ન એ ઉપસ્થિત થશે કે નિત્યમાં ઉપચાર કઈ રીતે થઈ શકે ?”
2 સર્વથા નિત્ય અર્થકિયાકારી ન બને ફ સ્પષ્ટતા - અર્થક્રિયાકારિત્વ = સ્વકાર્યકર્તુત્વ. જેમાં અWક્રિયા હોય તે જ પરમાર્થસત્ છે – આવું 1. यः नित्यम् एव मन्यते तस्य न क्रिया हि अर्थकारित्वम्। न हि तद् वस्तु भणितं यद् रहितम् अर्थक्रियाभिः ।। 2. नित्ये द्रव्ये न गमनस्थाने पुनः कथं शुभाशुभा क्रिया। अथ उपचारात् क्रिया, कथम् उपचारः भवेद् नित्ये ।।