Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 170

१७८०
० भेदपक्षे गुणस्य अनन्तद्रव्यवृत्तित्वापादनम् । ११/८ प गुणा अपि द्रव्यं विहाय निराधारा नाऽवतिष्ठन्ते इति गुणाभावः। यद्वा गुणानां साश्रयकत्वनियमेन । अनन्तद्रव्यवृत्तिता प्रत्येकं गुणेषु स्यात्, एकान्तभेदाऽविशेषात् ।
एतेन '“णिच्चं गुण-गुणिभेये दव्वाभावं अणंतियं अहवा । अणवत्था समवाए किह एयत्तं पसाहेदि ?।।" " (द्र.स्व.प्र.४७) इति द्रव्यस्वभावप्रकाशगाथाऽपि व्याख्याता। द्रव्याऽऽनन्त्याऽऽपादनमत्र दर्शितरीत्या शे प्रत्येकं गुणेषु अनन्तद्रव्यवृत्तित्वापत्तिरूपमवसेयम् ।।
છોડીને નિરાધાર દશામાં રહેતા નથી. અથવા એમ કહી શકાય કે “ગુણો હંમેશા કોઈકને કોઈક આશ્રયમાં રહેતા હોય છે' - આવો નિયમ હોવાથી દરેક ગુણો અનંત દ્રવ્યમાં રહેવાની આપત્તિ દુર્વાર બનશે. આનું કારણ એ છે કે નૈયાયિકમત મુજબ, ગુણમાં સમાન રીતે તમામ દ્રવ્યોનો સર્વથા ભેદ રહે છે.
# સર્વ ગુણ તમામ દ્રવ્યમાં રહેવાની આપત્તિ સ્પષ્ટતા :- નૈયાયિકમતે જ્ઞાન ગુણ જેમ આત્માથી સર્વથા જુદો છે તેમ ઘટ-પટ વગેરે દ્રવ્યથી પણ તે સર્વથા જુદો જ છે. તેથી “જ્ઞાન ગુણ આત્મામાં જ કેમ રહે? ઘટ-પટ વગેરે અનંતા દ્રવ્યોમાં કેમ ન રહે ?' આ બાબતનું નિયમન નૈયાયિકમતમાં નહિ થઈ શકે. તેથી વિનિગમક ન હોવાના લીધે જ્ઞાન ગુણ સર્વ દ્રવ્યોમાં રહેશે. તે જ રીતે બાકીના પણ સર્વ ગુણો સર્વ દ્રવ્યમાં રહેશે.
પ્રત્યેક ગુણમાં અનન્તદ્રવ્યવૃત્તિતાની આપત્તિ છે (ર્તન) દ્રવ્યસ્વભાવપ્રકાશમાં આ અંગે એવું જણાવેલ છે કે “ગુણ અને ગુણી વચ્ચે સર્વથા ભેદ સ માનવામાં આવે તો દ્રવ્યનો અભાવ થઈ જશે. અથવા અનંત દ્રવ્ય થઈ જશે. ગુણ-ગુણીમાં સમવાય - સંબંધને માનશો તો અનવસ્થા આવશે. તથા તેમાં એત્વ = અભેદ કઈ રીતે સિદ્ધ થઈ શકશે ?” Q. આ વાતનો પણ ખુલાસો ઉપર જે વાત જણાવી તેના દ્વારા થાય છે. “અનંત દ્રવ્ય થવાની આપત્તિ કહેવા દ્વારા ઉપર જણાવ્યા મુજબ પ્રત્યેક ગુણમાં અનન્તદ્રવ્યવૃત્તિતાની આપત્તિ સમજવી.
( દિગંબરમત મુજબ ગુણ-ગુણીઅભેદની વિચારણા છે. સ્પષ્ટતા :- દ્રવ્ય તો ગુણોનો સમુદાય છે. જો દ્રવ્યથી = ગુણસમુદાયથી ગુણ ભિન્ન હોય તો પછી સમુદાય ક્યાંથી સંભવે ? આ રીતે ગુણોને દ્રવ્યથી ભિન્ન માનવામાં દ્રવ્યનો અભાવ (=ઉચ્છેદ પ્રાપ્ત) થાય છે. પ્રદેશો અલગ અલગ હોય તો ભિન્નતા સંભવે. પરંતુ ગુણના અને ગુણીના પ્રદેશો ભિન્ન નથી હોતા. જેમ કે શુક્લ ગુણના જે પ્રદેશો છે તે જ પ્રદેશો ગુણી વસ્ત્રના પણ છે. માટે તે બન્નેમાં પ્રદેશભેદ નથી. માટે તેમાં અભેદ છે. આ જ શાખાના દશમા શ્લોકમાં આ વાત વિસ્તારથી સમજાવવામાં આવશે. પરંતુ જેમ અત્યંત દૂર રહેલા હિમાલય અને વિંધ્ય પર્વતમાં પ્રદેશભેદ હોવાથી તે બન્નેમાં વાસ્તવિક = નૈૠયિક ભેદ છે. તથા અત્યંત નજીક રહેલા પરસ્પર ભળેલા દૂધ-પાણીમાં પ્રદેશભેદ હોવા છતાં પરસ્પર અત્યંત મિશ્રિતતા હોવાથી વ્યાવહારિક અભેદ છે. તેમ એવા પ્રકારના પ્રદેશભેદ અને અભેદ દ્રવ્ય અને ગુણ વચ્ચે નથી. કારણ કે તેમાં પ્રદેશભેદ જ રહેતો નથી. તેથી દ્રવ્ય-ગુણ વચ્ચે વાસ્તવિક અભેદ છે. અહીં વાસ્તવિક ભેદ અને વાસ્તવિક અભેદ વિશે બે ઉદાહરણ છે – (૧) ધનના સંબંધથી “ધનીએવો વ્યવહાર થાય છે. અહીં ધનનું અસ્તિત્વ ધનના અસ્તિત્વથી 1. नित्यं गुण-गुणिभेदे द्रव्याभावोऽनन्तिकोऽथवा। अनवस्था समवाये कथमेकत्वं प्रसाधयति ?||