Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 160

१७७० ० नित्यदर्शने शक्तिनियन्त्रणाऽसम्भवः ।
११/८ ए ज्ञायकतादिशक्तेरभावः अर्थक्रियाऽसम्भवः” (न. च. सा. पृ.१२६) इति नयचक्रसारे देवचन्द्रवाचकोक्तिरपि . अवश्यम् अनुसन्धया। अनित्यस्वभावाऽभावे प्रतिसमयं प्रत्यात्मद्रव्यं विपरिवर्त्तमानस्य नानाऽर्थज्ञातृत्वस्य ' अयोगेन आत्मनि अङ्गीक्रियमाणा ज्ञायकतादिशक्तिः अकिञ्चित्करी प्रसज्येत पूर्वपर्यायध्वंसमें व्याप्याभिनवपर्यायनिष्पादनानुकूलगुणप्रवृत्तिलक्षणा चाऽर्थक्रिया असम्भवाऽऽस्पदा स्यादित्याशयः । र्श श्रीहेमचन्द्रसूरिभिस्तु वीतरागस्तोत्रे “क्रमाऽक्रमाभ्यां नित्यानां युज्यतेऽर्थक्रिया न हि” (वी.स्तो.८/४) क इत्युक्तम्।
“यदि घटो नित्यः तदा जलाहरणं न करोति। कुतः ? नित्य एकरूप एव, न तु रिक्त-भृताद्यवस्था| વૈવિચં મનતે” (વી.તો.વ.૮/૪/g.૭૪) રૂતિ વીતરી સ્તોત્રાડ વૂ વિશાનિરીનસૂર का तदाशयोद्घाटनं यशोविजयवाचकैः अध्यात्मसारे मिथ्यात्वत्यागाधिकारे “स्वभावहानितोऽध्रौव्यं क्रम
ન હોય તો કાર્ય નિરન્વય = ઉપાદાનઅન્વયશૂન્ય બની જશે. તથા કારણપણાનો પણ ઉચ્છેદ થશે. કાર્યજન્મસમયે જે હાજર ન હોય તેને કઈ રીતે ઉપાદાનકારણ કહી શકાય. તેમજ જો દ્રવ્યમાં અનિત્યસ્વભાવ ન હોય તો આત્મા વગેરે દ્રવ્યમાં જ્ઞાયકતા વગેરે શક્તિનો અભાવ થઈ જશે તથા અWક્રિયાનો = ગુણપ્રવૃત્તિનો અસંભવ થઈ જશે.” કહેવાનો આશય એ છે કે જો આત્મામાં અનિત્યસ્વભાવ ન જ હોય તો પ્રત્યેક સમયે સર્વ આત્મદ્રવ્યોમાં જુદા-જુદા પદાર્થોનું પરિવર્તનશીલ એવું જે જ્ઞાતૃત્વ પ્રસિદ્ધ છે તે જ સંભવી નહિ શકે. તથા જ્ઞાતૃત્વ જ જો આત્મામાં ન રહેતું હોય તો આત્મામાં સ્વીકારવામાં
આવતી જ્ઞાયકતા વગેરે શક્તિ પણ અકિંચિકર = નિષ્ફળ જ બની જવાની સમસ્યા સર્જાશે. તથા - અનિત્યસ્વભાવશૂન્ય દ્રવ્યમાં અર્થક્રિયાનો અસંભવ આ રીતે સમજવો કે જૂનો પર્યાય નાશ પામે તો
જ નવો પર્યાય ઉત્પન્ન થાય - આવો નિયમ છે. મતલબ કે પૂર્વપર્યાયનાશ વ્યાપક છે તથા નૂતનપર્યાયઉત્પાદ - વ્યાપ્ય છે. વ્યાપક ન હોય ત્યાં વ્યાપ્ય ન જ સંભવે. એકાંતનિત્ય દ્રવ્યમાં પૂર્વપર્યાયનાશ ન હોવાથી 1 નૂતનપર્યાયની નિષ્પત્તિ શક્ય જ નથી. તેથી નૂતનપર્યાયનિષ્પત્તિને અનુકૂળ એવી ગુણપ્રવૃત્તિ થવા સ્વરૂપ અર્થક્રિયાનો પણ અનિત્યસ્વભાવશૂન્ય દ્રવ્યમાં અસંભવ જ રહેશે.
આ ક્રમ-અક્રમથી અર્થક્રિયાનો વિચાર છે (શ્રીદેમ) કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચન્દ્રસૂરિજી મહારાજે વીતરાગસ્તોત્ર ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે “એકાન્ત નિત્ય એવા પદાર્થોમાં ક્રમથી કે અક્રમથી અર્થક્રિયા સંગત થઈ શકતી નથી.
જ સર્વથા નિત્યમાં અવસ્થાભેદ અશક્ય છે (“ર.) વિતરાગસ્તોત્રની અવચૂર્ણિમાં શ્રીવિશાલરાજસૂરિએ જણાવેલ છે કે “જો ઘટ સર્વથા નિત્ય હોય તો પાણીને લાવવાની ક્રિયાને તે કરી નહિ શકે. કારણ કે સર્વથા નિત્ય વસ્તુ એક સરખા સ્વરૂપવાળી જ હોય. તેથી જો ઘડો એકાન્તનિત્ય હોય તો પૂર્વે ઘડો પાણીથી ખાલી હોવો, પછી પાણીથી ભરાઈ જવું વગેરે વિભિન્ન અવસ્થા ઘડામાં સંગત થઈ ન શકે.'
0 અધ્યાત્મસારનો સંદર્ભ : (તાશ.) તેઓશ્રીના આશયની સ્પષ્ટતા કરતાં મહોપાધ્યાય શ્રીયશોવિજયજી મહારાજે અધ્યાત્મસારના