Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 154

१७६४
* क्षणिकसंस्कारनिरासः
११/८
1
साहेदि ।। णव-णवकज्जविसेसा तीसु वि कालेसु होंति वत्थूणं । एक्केक्कम्मि य समये पुव्युत्तरभावमासज्ज ।। " पुव्वपरिणामजुत्तं कारणभावेण वट्टदे दव्वं । उत्तरपरिणामजुदं तं चिय कज्जं हवे णियमा । । ” ( का. अ.२२८/ रा २२९/२३०) इति कार्त्तिकेयाऽनुप्रेक्षागाथाः स्मर्तव्याः । इदमेवाभिप्रेत्य प्रमालक्षणे जिनेश्वरसूरिणा “क्षणिकोम् ऽप्यर्थक्रियाकारी कुतो मानाद् विनिश्चितम् ?” (प्र. ल. ७६ ) इत्युक्तम् । एतेन “ क्षणिकाः सर्वसंस्काराः, अस्थितानां कृतः क्रिया ? । भूतिर्येषां क्रिया सैव, कारकं सैव चोच्यते ।।” (बो.च.प. पृ. ३७६) इति बोधिचर्यावतारपञ्जिकायां शान्तिदेववचनम् अपहस्तितम्, तृप्ति - श्रम-प्रत्यभिज्ञाद्यनुपपत्तेः ।
र्श
किञ्च, एकान्तक्षणिकपक्षे एककर्तृकदानफललाभ-बन्ध-मोक्षव्यवस्थाऽनुपपत्तिः । तदुक्तं सूराचार्येण णि दानादिप्रकरणे “क्षणेन दातरि क्षीणे भोक्ता दानफलस्य कः ? | क्षणोऽन्यश्चेत् कृतध्वंसः स्यादेवं चाकृतागमः।। विनाशे प्राणिनोः सद्यो हिंसा - ध्यानादिकारिणोः । बन्ध-मोक्षी कयोः स्यातामन्ययोश्चेदहेतुकौ । । ” ( दा.प्र.५/२८૨૬) કૃતિ ક્ષળિડયિાવિરહઃ સમ્મતિતવૃત્તો (૩/૬૦/૬.૭૨૮) વિસ્તરતઃ સ્થાપિતઃ ।
યુક્ત દ્રવ્ય નિયમા કારણસ્વરૂપે હોય છે તથા તે જ દ્રવ્ય જ્યારે ઉત્તર પરિણામથી યુક્ત થાય છે ત્યારે અવશ્ય કાર્યસ્વરૂપ બને છે.' આ જ અભિપ્રાયથી પ્રમાલક્ષણમાં શ્રીજિનેશ્વરસૂરિજીએ જણાવેલ છે કે ‘ક્ષણિક એવો પણ પદાર્થ અર્થક્રિયાકારી છે - આવો નિશ્ચય બૌદ્ધોએ કયા પ્રમાણથી કર્યો છે ?’ મતલબ કે પ્રમાણથી અર્થક્રિયાકારિત્વ ક્ષણિક વસ્તુમાં સંભવતું નથી. તેથી ‘સર્વ સંસ્કારો ક્ષણિક છે. તથા અસ્થિર
ક્ષણિક વસ્તુમાં ક્રિયા ક્યાંથી સંભવે ? ક્ષણિક વસ્તુઓની જે ઉત્પત્તિ છે, તે જ ક્રિયા કહેવાય છે તથા તે જ કારક કહેવાય છે’ - આ પ્રમાણે બોધિચર્યાવતારપંજિકામાં બૌદ્ધાચાર્ય શાંતિદેવે જે જણાવેલ છે, તેનું પણ નિરાકરણ ઉપરોક્ત યુક્તિઓથી થઈ જાય છે. તૃપ્તિ, થાક, પ્રત્યભિજ્ઞા વગેરે અસંગત બનવાના લીધે સંસ્કારોને ક્ષણમાત્રજીવી માની ન શકાય.
જ્જી અનેકાંતવાદ સર્વ વ્યવહારનો પ્રાણ
Cu
(વિશ્વ.) વળી, એકાંતક્ષણિકપક્ષમાં જે દાન કરે તે જ જીવને દાનનું ફળ મળે આવી વ્યવસ્થા તથા જે જીવ બંધાય તે જ મુક્ત થાય આવી વ્યવસ્થા સંગત નહિ થઈ શકે. તેથી સૂરાચાર્યજીએ દાનાદિપ્રકરણમાં પાંચમા અવસરમાં જણાવેલ છે કે ‘દાન કરનાર જો ક્ષણ વારમાં સર્વથા નાશ પામે તો દાનના ફળનો ભોક્તા કોણ બનશે ? જો અન્ય દાતાભિન્નક્ષણ દાનના ફળને ભોગવે તો આ રીતે કૃતનાશ (કર્તાને ફળનો અભાવ) તથા અકૃતાગમ (દાન ન કરનારને દાનફળની પ્રાપ્તિ) - આ દોષ લાગુ પડશે. તેમજ હિંસા કરનાર જીવનો બીજી જ ક્ષણે જો સર્વથા નાશ થતો હોય તો કર્મબંધ કોને થશે ? તેમ જ ધ્યાન વગેરે કરનાર સાધક તરત જ સર્વથા નાશ પામે તો મોક્ષ કોનો થાય ? (અર્થાત્ આત્મા એકાંત ક્ષણિક હોય તો હિંસા-ધ્યાનાદિના કર્તાને ફળસ્વરૂપે કર્મબંધ અને મોક્ષ કઈ રીતે પ્રાપ્ત થાય ? ન જ થાય.) જો હિંસાદિના કર્તાથી ભિન્ન વ્યક્તિને કર્મબંધ વગેરે ફળ મળતું હોય તો બંધ અને મોક્ષ નિર્દેતુક થવાની આપત્તિ આવશે.' સંમતિતર્કવ્યાખ્યામાં ‘ક્ષણિક પદાર્થ કોઈ પણ ક્રિયા કરી ન શકે’ આ બાબતનું વિસ્તારથી સ્થાપન કરવામાં આવેલ છે.
-
=
1. नव-नवकार्यविशेषाः त्रिषु अपि कालेषु भवन्ति वस्तूनाम् । एकैकस्मिन् च समये पूर्वोत्तरभावम् आसाद्य ।।
2. पूर्वपरिणामयुक्तं कारणभावेन वर्त्तते द्रव्यम् । उत्तरपरिणामयुतं तद् एवं कार्यं भवेद् नियमात् ।।