Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 153

११/८
* दीपशिखायाः षट्क्षणस्थायित्वम्
१७६३
‘यत् सत् तत् क्षणमात्रस्थितिकम्, दीपशिखादिवदि त्यत्रोदाहरणं षट्क्षणस्थायित्वात् साध्य- प् शून्यम्। तदुक्तं प्रमालक्षणप्रकरणे जिनेश्वरसूरिभिः “ यत् सत् तत् क्षणिकं ज्ञेयं यथा दीपशिखादयः । साध्येन विकलं ज्ञातं षट्क्षणस्थायिनो ह्यमी । । ” ( प्र. ल. ९३ ) इति ।
रा
किञ्चैकान्तानित्यपक्षे तृप्ति श्रम-स्मरणादीनामप्यनुपपत्तिः, तेषां नानाक्षणस्थायिवस्तुनान्तरीयकत्वात् । इदमभिप्रेत्योक्तं विशेषावश्यकभाष्ये 1" तित्ती समो किलामो सारिक्ख-विवक्ख-पच्चयाईणि। अज्झयणं झाणं ભાવળા યા સવ્વનામ ?।।” (વિ.સા.મા.૨૪૦૪) કૃત્યાવિ વિસ્તરે
क
T
प्रकृते “पज्जयमित्तं तच्चं विणस्सरं खणे खणे वि अण्णण्णं । अण्णइदव्वविहीणं ण य कज्जं किं पि સત્ત્તાસત્ત્વ, ભેદાભેદ, વાચ્યત્વાવાચ્યત્વ વગેરે વિરુદ્ધ ધર્મયુગલોની અપેક્ષાએ ઊંડાણથી વિચારવી. ઊ બૌદ્ધસંમત દૃષ્ટાંત સાધ્યશૂન્ય ઊ
(‘ચત્.) ‘જે સત્ હોય તે ક્ષણમાત્રસ્થાયી હોય, દીપજ્યોત વગેરેની જેમ’ આ પ્રમાણે બૌદ્ધ જે અનુમાનપ્રયોગ કરેલ છે, તેમાં દૃષ્ટાંત સાધ્યશૂન્ય છે. દીપજ્યોત માત્ર એક ક્ષણ સુધી નથી રહેતી પરંતુ છ ક્ષણ સુધી તે ટકે છે. તેથી બૌદ્ધસંમત ઉદાહરણમાં ક્ષણમાત્રસ્થિતિકત્વ નામનું સાધ્ય ન રહેવાથી સાધ્યવૈકલ્ય દોષ રહેલો છે. આ અંગે પ્રમાલક્ષણમાં જિનેશ્વરસૂરિજીએ જણાવેલ છે કે “જે સત્ હોય તેને ક્ષણિક ક્ષણમાત્રસ્થાયી જાણવું. જેમ કે દીપશિખા વગેરે - આ મુજબ બૌદ્ધે કરેલા અનુમાનપ્રયોગમાં ઉદાહરણ સાધ્યથી વિકલ રહિત છે. કેમ કે દીપશિખા વગેરે છ ક્ષણ સુધી ટકે છે.”
- એકાન્તક્ષણિકપક્ષમાં તૃપ્તિ, શ્રમ, સ્મરણ આદિનો અસંભવ
CI
(વિઝ્યુ.) વળી, બીજી મહત્ત્વપૂર્ણ વાત એ છે કે એકાન્તઅનિત્યપક્ષમાં બીજી જ ક્ષણે દરેક વસ્તુનો સર્વથા નાશ થઈ જવાના લીધે તૃપ્તિ, શ્રમ, સ્મરણ વગેરેની પણ અસંગતિ જ રહેશે. કારણ કે એક જીવ વગેરે સ્વરૂપ આધાર અનેક ક્ષણ સુધી ટકે તો જ ભોજનમાં તૃપ્તિ વગેરે સંભવે. જો એક જ સમય જીવ જીવવાનો હોય તો તેમાં કઈ રીતે ભોજનઉત્તરકાલીન તૃષ્ટિ, દીર્ઘકાલીનપ્રવૃત્તિજન્ય શ્રમ વગેરે સંભવે ? આ જ અભિપ્રાયથી વિશેષાવશ્યકભાષ્યમાં જણાવેલ છે કે “(૧) તૃપ્તિ, (૨) પરિશ્રમ થાક, (૩) ગ્લાનિ માંદગી, (૪) સાધર્મ, (૫) વૈધર્મ, (૬) પ્રત્યય = પ્રત્યભિજ્ઞા આદિ (= તપાસ, સ્મરણ વગેરે), (૭) વારંવાર શાસ્ત્રપરિશીલન, (૮) ધ્યાન અને (૯) ભાવના એકાન્તક્ષણિકપક્ષમાં કઈ રીતે સંભવે ?” અર્થાત્ ન જ સંભવે. ત્યાં વિસ્તારથી આ બાબતની છણાવટ કરેલી છે. * ક્ષણિક વસ્તુ અર્થક્રિયાકારી ન બને
=
(pp.) પ્રસ્તુતમાં દિગંબર સ્વામિકુમારે રચેલ કાર્તિકેયાનુપ્રેક્ષાની ત્રણ ગાથા અહીં યાદ કરવી કે ‘ક્ષણે-ક્ષણે અન્ય-અન્યસ્વરૂપે થનાર વિનશ્વર પર્યાયમાત્ર જ જો પારમાર્થિક તત્ત્વ હોય તો તે ખરેખર અન્વયી દ્રવ્ય વિના કોઈ પણ કાર્યને કરી ન શકે. અન્વયી વસ્તુઓમાં ત્રણેય કાળમાં નવા-નવા વિશેષ પ્રકારના કાર્યો પ્રત્યેક સમયે પૂર્વ તથા ઉત્તર પરિણામની અપેક્ષાએ ઉત્પન્ન થાય છે. પૂર્વ પરિણામથી
=
=
-
1. વૃત્તિ: શ્રમ: વનમઃ સાદૃશ્ય-વિપક્ષ-પ્રત્યયાવીનિા અધ્યયનું ધ્યાનું ભાવના ૪ થા સર્વનાશે ?।।
2. पर्यायमात्रं तत्त्वं विनश्वरं क्षणे क्षणे अपि अन्यद् अन्यत् । अन्वयिद्रव्यविहीनं न च कार्यं किम् अपि साधयति । ।