Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 152

१७६२
• एकान्तक्षणिकस्य नाऽर्थक्रियाकारित्वम् ।
११/८ પ્રકૃતે “ક્રાન્તવાદ્રિપક્ષો સિદ્ધાઃ સર્વત વિરુદ્ધ જ્ઞાતમળેષાં સાધ્યવિપરિતમ્TI” (પ્ર.ન.૮૧) ___ प्रमालक्षणकारिकाऽपि न विस्मर्तव्या।
___ एतेन यत् सत् तत् क्षणिकम्, दीपशिखादिवदित्येकान्तो निरस्तः, अर्थक्रियाकारित्वलक्षणस्य - सत्त्वस्य एकान्तक्षणिके वस्तुनि असत्त्वेन स्वरूपाऽसिद्धत्वात्, सत्त्वस्य नित्यताऽनुविद्धानित्यत्वलक्षणाश ऽनेकान्तव्याप्यत्वेन विरुद्धत्वात्, अनैकान्तिकत्वाच्च । । क इह “यत् सत् सर्वम् अनेकान्तात्मकं तत् । एकान्तस्य असत्त्वम्, उपलब्धिलक्षणप्राप्तौ अनुपलभ्यमानणि त्वाद्” (सि.वि.१/९/भाग-१/पृ.३९ वृ.) इति सिद्धिविनिश्चयस्वोपज्ञवृत्ती अकलङ्कस्वामिवचनं स्मर्तव्यम् ।
नित्यत्वाऽनित्यत्व-सत्त्वाऽसत्त्व-भेदाऽभेद-वाच्यत्वाऽवाच्यत्वादिविरुद्धधर्मयुगलापेक्षया सत्त्वव्यापिका अनेकान्तात्मकता अत्र भावनीया।
> એકાન્તવાદીનું દૃષ્ટાન્ત પણ સાધ્યશૂન્ય ) () પ્રમાલક્ષણમાં શ્રીજિનેશ્વરસૂરિએ બનાવેલી એક કારિકા પણ પ્રસ્તુતમાં ભૂલવી નહિ. ત્યાં જણાવેલ છે કે “એકાન્તવાદીના પક્ષમાં જણાવેલા તમામ હેતુઓ અસિદ્ધ = પક્ષમાં અવિદ્યમાન છે. તથા વિરોધદોષથી ગ્રસ્ત છે. તેમજ એકાન્તવાદીઓના ઉદાહરણ પણ સાધ્ય વગેરેથી શૂન્ય હોય છે.” જેમ કે વત્ સત્ તત્ ક્ષવિમ્, ઇથા નત્તધરીયા - આ બૌદ્ધસંમત અનુમાનમાં દૃષ્ટાન્ત તરીકે જણાવેલ વાદળા વગેરેમાં ક્ષણમાત્રસ્થાયિત્વ રહેતું નથી. વાદળા વગેરે અનેક ક્ષણ સુધી રહે છે. તેથી એકાન્તવાદીના દૃષ્ટાન્ત પણ સાધ્યશૂન્યતા વગેરે દોષથી કલંકિત હોય છે. બાકીની વિગત ઉપર સ્પષ્ટ છે.
જ ક્ષણિકત્વસાધક હેતુમાં ચાર દોષ ૪ એ (ક્તિન.) “જે સત્ હોય તે ક્ષણિક હોય જેમ કે દીપકજ્યોત વગેરે' - આ પ્રમાણે બૌદ્ધસંમત એકાન્તનું " પણ ઉપર મુજબ નિરાકરણ થઈ જાય છે. કારણ કે (૧) ઉપરોક્ત ઉદાહરણ સાધ્યશૂન્ય છે. તેમજ ધી (૨) પ્રસ્તુતમાં ક્ષણિકત્વને સાધવા માટે સત્ત્વ નામનો જે હેતુ બૌદ્ધને માન્ય છે તે અર્થક્રિયાકારિત્વસ્વરૂપ
છે. તથા એકાન્ત ક્ષણિક વસ્તુમાં તો અર્થક્રિયાકારિત્વસ્વરૂપ સત્ત્વ નામનો હેતુ જ રહેતો નથી. પક્ષમાં રી હેતુ ન રહેવાથી સ્વરૂપઅસિદ્ધિ નામનો દોષ લાગુ પડે છે. (૩) ઊલટું સત્ત્વ તો નિત્યસ્વમિશ્રિત અનિત્યત્વ
સ્વરૂપ અનેકાન્તનું વ્યાપ્ય છે. એકાન્તક્ષણિકત્વ નામના બૌદ્ધમાન્ય સાધ્ય કરતાં વિરુદ્ધ એવા નિત્યત્વમિશ્રિતઅનિત્યતાત્મક અનેકાન્તનું વ્યાપ્ય હોવાથી સત્ત્વ હેતુ વિરુદ્ધ હેત્વાભાસસ્વરૂપ પણ બને છે. સાધ્યાભાવ સાધક હેતુને વિરુદ્ધ કહેવાય છે. તથા (૪) એકાન્તક્ષણિત્વ નામના સાધ્યથી શૂન્ય એવી નિત્યાનિત્ય વસ્તુમાં સત્ત્વ નામનો હેતુ રહેવાના લીધે અર્નકાન્તિકતા = વ્યભિચાર દોષ પણ લાગુ પડે છે. સાધ્યાભાવાશ્રયમાં વૃત્તિત્વ એ તો પ્રસ્તુત અનૈકાન્તિકતા દોષનું લક્ષણ છે.
સત્ત્વ અને કાવ્યાપ્ય છે (.) સિદ્ધિવિનિશ્ચયસ્વોપજ્ઞવૃત્તિમાં અકલંકસ્વામીની વાતને અહીં યાદ કરવી. ત્યાં જણાવેલ છે કે “જે સતું હોય તે તમામ અનેકાન્તાત્મક હોય. એકાન્ત તો અસત્ છે. કારણ કે તેને જાણવાની સામગ્રી હાજર હોવા છતાં પણ તે જણાતું નથી.” સત્ત્વવ્યાપક અનેકાન્તાત્મકતા અહીં નિત્યત્વાનિયત્વ,