Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 150

१७६०
૪ નાવસ્તુનો વસ્તુસિદ્ધિ છે
११/८ રી અન્વયિપણું તેહ જ નિત્યસ્વભાવ. y एवोपादानमुच्यते, कार्योत्पादकालेऽपि उपादानान्वयोपलब्धेः। अन्वयित्वमेव द्रव्यत्वाऽवच्छिन्ने नित्य___स्वभाव उच्यते।
प्रकृते “नाऽभावो भावतां याति, शशशृङ्गे तथाऽगतेः। भावो नाऽभावमेतीह, तदुत्पत्त्यादिदोषतः ।।" न (शा.वा.स.४/११) इति शास्त्रवार्तासमुच्चयकारिकाऽपि स्मर्तव्या । तदुक्तं पूर्वोक्ते (२/८) भगवद्गीताश्लोके र्श अपि “नाऽसतो विद्यते भावः, नाऽभावो विद्यते सतः” (भ.गी.२/१६)। यथोक्तं साङ्ख्यसूत्रेऽपि “नाऽवस्तुनो - वस्तुसिद्धिः” (सा.सू.१/७८)। पूर्वोक्तः (२/८) ओघशक्तिप्रबन्धोऽत्रानुसन्धयः । “अन्वयाऽविनाभूतो व्यतिरेकः - व्यतिरेकाऽविनाभूतश्चान्वयः इति वस्तुस्वभावः” (अ.ज.प.पृ.१२) इति अनेकान्तजयपताकावचनमपि नैव
विस्मर्तव्यमत्र । व्यतिरेकसहभाविना अन्वयेन एकान्तक्षणिकता निराक्रियत इत्याशयः। का किञ्च, निरन्वयनाशाऽभ्युपगमे सर्वशून्यताऽऽपत्तिः दुर्वारा। तदुक्तं विशेषावश्यकभाष्यवृत्ती
અન્વય જોવા મળે તેને જ ઉપાદાનકારણ કહેવાય છે. કાર્યની ઉત્પત્તિ થાય તે સમયે પણ કાર્યમાં ઉપાદાનનો અન્વય જોવા મળે જ છે. ઘડો ઉત્પન્ન થઈ રહેલો હોય કે ઉત્પન્ન થઈ ચૂક્યો હોય તેમાં મૃત્તિકાદ્રવ્યનો અન્વય જોવા મળે જ છે. માટે જ માટીને ઘડાનું ઉપાદાનકારણ કહેવાય છે. આમ કાર્યમાં ઉપાદાનકારણનો અન્વય જોવા મળે છે. તેથી અન્વયિત્વ = અનુગામીપણું એ જ ઉપાદાનકારણનો નિત્યસ્વભાવ કહેવાય છે. તમામ દ્રવ્યમાં આવો નિત્યસ્વભાવ હોય જ છે.
સૂફ અભાવ ભાવ ન બને, ભાવ અભાવ ન બને . (.) પ્રસ્તુતમાં શ્રીહરિભદ્રસૂરિરચિત શાસ્ત્રવાર્તાસમુચ્ચય ગ્રંથની એક કારિકા યાદ કરવા યોગ્ય છે. ત્યાં બૌદ્ધમતની સમીક્ષા કરતાં જણાવેલ છે કે “અભાવ ક્યારેય પણ ભાવ કાર્ય સ્વરૂપે પરિણમી જ ન શકે. કારણ કે સસલાનું શીંગડું ભાવસ્વરૂપે પરિણમી જતું હોય તેમ જણાતું નથી. તથા ભાવ પદાર્થ વા ક્યારેય પણ તુચ્છ અભાવાત્મક બની ન શકે. બાકી તો તુચ્છ એવા અભાવની ઉત્પત્તિ વગેરેને માનવાની
આપત્તિ આવે.” માટે “ઉત્પન્ન થયેલ ભાવ પદાર્થ બીજી જ ક્ષણે સર્વથા નાશ પામી જાય' - આવી એ બૌદ્ધમાન્યતા અપ્રામાણિક સિદ્ધ થાય છે. પૂર્વોક્ત (૨૮) ભગવદ્ગીતા શ્લોકમાં પણ જણાવેલ છે કે
જે અસતું હોય તેની ઉત્પત્તિ નથી થતી. તથા જે સત્ હોય તેનો ઉચ્છેદ થતો નથી.” સાંખ્યસૂત્રમાં પણ જણાવેલ છે કે “અવસ્તુથી વસ્તુની સિદ્ધિ ન થાય.” તેથી નિરન્વયનાશ અને નિરન્વયનષ્ટ અસત્ કારણક્ષણ દ્વારા સતુ કાર્યની ઉત્પત્તિ - આ બન્ને બૌદ્ધસંમત બાબત મિથ્યા સિદ્ધ થાય છે. અહીં પૂર્વે બીજી શાખામાં જણાવેલ ઓઘશક્તિપ્રબંધનું પણ અહીં અનુસંધાન કરવું. “અન્વયે વિના વ્યતિરેક રહેતો નથી. અને વ્યતિરેક વિના અન્વય રહેતો નથી. આ પ્રમાણે વસ્તુનો સ્વભાવ છે” - આ મુજબ શ્રીહરિભદ્રસૂરિજીએ અનેકાંતજયપતાકામાં જણાવેલ છે. તે પણ અહીં ભૂલવા યોગ્ય નથી. વ્યતિરેકસહભાવી અન્વયથી એકાંતક્ષણિકતાનું નિરાકરણ થઈ જશે. આ મુજબ આશય સમજવો.
નિરન્વયનાશમતમાં સર્વશૂન્યતા આપત્તિ જ (જિગ્ય.) વળી, નિરવયનાશનો સ્વીકાર કરવામાં આવે તો સર્વશૂન્યતાની આપત્તિ બૌદ્ધમતમાં