Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 148

* सिद्धिविनिश्चयसाक्षी
११/८
प
पौर्वापर्यस्याऽकारणाऽकार्येषु अपि सत्त्वेन तत्राऽप्युपादानोपादेयभावकल्पना निरन्वयनाशवादिबौद्धमते आपद्येतेति द्रव्ये नित्यस्वभावोऽप्यभ्युपगम्य इत्याशयः ।
रा
म
तदुक्तम् अकलङ्कस्वामिनाऽपि सिद्धिविनिश्चये बौद्धमतनिराकरणावसरे “कार्य-कारणता नैव, चित्तानां સન્મતિઃ જીતઃ ?। સન્તાનાન્તરવય્ મેવાત્, વાસ્ય-વાસતા તઃ ?।।” (સિ.વિ.૪/૩) કૃતિ તરીયસ્વોપજ્ઞવૃત્તી र्शु अपि “सत्यां च कार्य-कारणतायां कुतः क्वचित् सन्ताननियमः ? - सर्वत्र सर्वेषाम् आनन्तर्याऽविशेषात् । સત્યપિ વાસ્ય-વાસળતા ન મવત્યેવ, પ્રત્યાક્ષત્તેરમાવા” (સિ.વિ.૪/રૂ/વો.વૃ./મા-૧/૬.૨૪૦) ફત્યાઘુત્તમ્ | * પૌપર્ય આપત્તિજનક
(પોર્વા.) બૌદ્ધમત મુજબ, ‘પૌર્વાપર્ય’ શબ્દથી એવું અભિપ્રેત છે કે પૂર્વવર્તી = અવ્યવહિતપૂર્વવર્તી હોય તે ઉપાદાનકારણ બને. તથા અપરવર્તી = અવ્યવહિતઉત્તરક્ષણવૃત્તિ હોય તે ઉપાદેય કાર્ય થાય. આ મુજબ ઉપાદાન-ઉપાદેયમાં પૂર્વાપરભાવ પૌર્વાપર્ય બને. પરંતુ ફક્ત ઉપરોક્ત પૌર્વાપર્ય તો અકારણમાં અને અકાર્યમાં રહેવાના લીધે બૌદ્ધમતમાં અનિષ્ટ આપત્તિને લાવનારું બની જશે. રૂપોત્પત્તિકાલીન એવી ઉત્પત્તિને ધરાવનારા આલોક વગેરે પ્રત્યે પણ (રૂપજનક) પૂર્વવર્તી રૂપાદિને ઉપાદાનકારણ માનવા પડશે. તથા રૂપોત્પત્તિની અવ્યવહિત પૂર્વ ક્ષણે રહેનારા આલોકાદિને તથા ઘટપટાદિ પદાર્થને પણ અવ્યવહિત ઉત્તરક્ષણે ઉત્પન્ન થનારા રૂપ પ્રત્યે ઉપાદાનકારણ માનવા પડશે. તેથી નિરન્વયનાશવાદી બૌદ્ધના મતમાં ઉપાદાન-ઉપાદેયભાવ સુસંગત થઈ શકતો નથી. માટે દ્રવ્યમાં નિત્યસ્વભાવનો પણ સ્વીકાર કરવો જરૂરી છે. એવું અહીં તાત્પર્ય સમજવું.
છે બૌદ્ધમતે વાસ્ય-વાસકભાવનો અસંભવ છે
१७५८
=
=
ai
(ng.) દિગંબર અકલંકસ્વામીએ પણ સિદ્ધિવિનિશ્ચય ગ્રંથમાં બૌદ્ધમતનું નિરાકરણ કરવાના અવસરે રસ જણાવેલ છે કે “ચિત્તક્ષણોમાં કાર્ય-કારણભાવ જ સંગત થતો નથી. તો તેની સંતતિ કઈ રીતે સંભવે ? અન્ય સંતતિની જેમ વિક્ષિત પૂર્વોત્તર ચિત્તક્ષણો પણ પરસ્પર ભિન્ન જ છે. તો પછી પૂર્વોત્તર ચિત્તક્ષણો વચ્ચે વાસ્ય-વાસકભાવ પણ ક્યાંથી સંભવે ?’’ ઉપરોક્ત કારિકાની સ્વોપજ્ઞવ્યાખ્યામાં પણ અકલંકસ્વામીએ આગળ વધીને જણાવેલ છે કે “કાર્ય-કારણભાવ હોય તો પણ સંતાનનું નિયમન ક્યાંય પણ કેવી રીતે સંભવે ? કારણ કે સર્વત્ર સંતાનોમાં સંતાનીઓનું = ક્ષણોનું આનન્તર્ય તો એકસરખું જ છે. (તેથી આલોકક્ષણ પ્રત્યે પૂર્વવર્તી રૂપાદિ ક્ષણોને ઉપાદાનકારણ માનવાની આપત્તિ તો પૂર્વે જણાવ્યા મુજબ દુર્વાર જ રહેશે. તથા પોતાના સન્તાનમાં રહેલી પૂર્વોત્તર ક્ષણોમાં ઉપાદાન-ઉપાદેયભાવ માનવામાં આવે તો ઉપરની આપત્તિનું વારણ કદાચ શક્ય બને. પણ પરમાર્થથી સ્થિર સંતાન જ વિદ્યમાન ન હોવાથી તે પણ શક્ય નથી. કદાચ અલ્યુપગમવાદથી) સંતાન વિદ્યમાન હોય તો પણ પૂર્વ ચિત્તક્ષણ વાસક બને અને ઉત્તર ચિત્તક્ષણ વાસ્ય બને - આવું નિયમન તો બૌદ્ધમતે નહિ જ થાય. કારણ કે નિરન્વય ક્ષણિક સિદ્ધાન્તમાં પૂર્વોત્તર ક્ષણો વચ્ચે કોઈ સંબંધ જ નથી હોતો.”