Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 147

??/૮
• वासना पर्यायात्मिका:
१७५७ एतेन प्रकृते वासनासङ्क्रमकल्पनाऽपि पराकृता,
वासनायाः पर्यायरूपत्वात्, “पर्यायस्य च वस्त्वन्तरसङ्क्रमाऽयोगाद्” (वि.आ.भा.१०८३ मल.वृ.) रा इति व्यक्तं विशेषावश्यकभाष्यमलधारवृत्तौ। सान्वयनाश एव सङ्क्रमसम्भवात्, निरन्वयक्षणभङ्गपक्षे । वास्य-वासकसंयोगाऽसम्भवेन वासनाया अयोगात् । तदुक्तं विशेषावश्यकभाष्ये “सा वि हु वासंत । -વાણિજ્ઞાન | ગુત્તા મેઘ વોટ્ટ, ન ૩ નગ્માંતરયસા” (વિ..મ.9૬૭૭) તિા “સા = " वासना', शिष्टं स्पष्टम् । पौर्वापर्यं तु न वासनासङ्क्रमनियामकम्, अतिप्रसङ्गात् । तदुक्तम् अध्यात्मसारे क यशोविजयवाचकैः “एकद्रव्यान्वयाऽभावाद् वासनासङ्घमश्च न । पौर्वापर्यं हि भावानां सर्वत्राऽतिप्रसक्तिमद् ।।” र्णि (મ.સા.૦૩/૩૧) તિા સંસ્કારના સંક્રમણની બુદ્ધસંમત માન્યતા વ્યાજબી નથી.
૪ સંસ્કાર સંક્રમણની વિચારણા xx બૌદ્ધ :- (ર્તિન) ના, તમારી વાત વ્યાજબી નથી. સંતાનવાદી એવા અમારા મનમાં પ્રસ્તુતમાં કાર્ય-કારણભાવ સંભવી શકે છે. આનું કારણ એ છે કે રૂપાદિના સંસ્કારનો સંક્રમ રૂપાદિમાં જ થાય છે, આલોકાદિમાં નહિ. તેથી રૂપાદિ જ રૂપાદિસંતાનવર્તી છે, આલોકાદિ પદાર્થ નહિ. તેથી રૂપાદિ પ્રત્યે જ રૂપાદિ ઉપાદાનકારણ છે, આલોકાદિ પ્રત્યે નહિ.
# બૌદ્ધમતમાં સંસ્કારસંક્રમનો અસંભવ & જૈન :- (વાસ) ના, તમારી આ દલીલનું પણ અમારા ઉપરોક્ત કથન દ્વારા નિરાકરણ થઈ જાય છે. કારણ કે વાસના પર્યાયસ્વરૂપ છે. તથા “પર્યાયનો બીજી વસ્તુમાં સંક્રમ ન થઈ શકે' - આમ વિશેષાવશ્યકભાષ્યમલધારવ્યાખ્યામાં સ્પષ્ટપણે જણાવેલ છે. આ બાબત અનુભવસિદ્ધ પણ છે. વળી, તમે બૌદ્ધો તો નિરન્વયનાશ માનો છો. સાન્વયનાશ માનતા નથી. તથા સંસ્કારસંક્રમ તો સાન્વયનાશ માનો તો જ સંભવી શકે. કોઈક સ્વરૂપે કારણનો અન્વય = અનુગમ ઉત્તરવર્તી પદાર્થમાં થાય તે રીતે કારણનો નાશ (= સાન્વયનાશ) થાય તો જ ઉત્તરક્ષણવર્તી કાર્યમાં તેના સંસ્કારનો સંક્રમ થઈ L 4 શકે. બૌદ્ધમતે પૂર્વવર્તી રૂપાદિ ક્ષણનો સંપૂર્ણતયા નાશ = નિરન્વય નાશ થતો હોવાથી રૂપાદિના સંસ્કારનું સંક્રમણ ઉત્તરકાલવર્તી રૂપાદિમાં કઈ રીતે થઈ શકે ? કેમ કે સંક્રમણ સમયે વાસ્ય-વાસકનો સંયોગ અસંભવિત હોવાથી સંસ્કારસંક્રમણ પણ થઈ ન જ શકે. તેથી જ વિશેષાવશ્યકભાષ્યમાં જણાવેલ છે કે “ઉત્પત્તિ પછીની જ ક્ષણે સર્વથા સર્વ વસ્તુનો નાશ થઈ જાય તો વાસના = સંસ્કાર થઈ ન શકે. પરંતુ વાસ્ય-વાસક બન્ને ભેગા થાય તો જ સંસ્કાર યુક્તિસંગત બને.” ક્ષણોમાં રહેલ પૂર્વોત્તરભાવને તો સંસ્કારસંક્રમણનું નિયામક ન જ માની શકાય. કેમ કે તેવું માનવામાં તો અકાર્યમાં પણ સંસ્કારસંક્રમણની આપત્તિ આવશે. તેથી જ અધ્યાત્મસારમાં મહોપાધ્યાય શ્રીયશોવિજયજી મહારાજે જણાવેલ છે કે “અભિન્ન દ્રવ્યનો અન્વય, બૌદ્ધમત મુજબ, ઉત્તરવર્તી ક્ષણમાં માન્ય ન હોવાથી કારણભૂત વસ્તુના સંસ્કારનો સંક્રમ પણ થઈ શકતો નથી. તથા ભાવોમાં રહેલ પૌર્વાપર્ય તો સર્વત્ર અતિપ્રસંગને લાવનારું છે.” 1. साऽपि खलु वासक-वासनीययोः। युक्ता समेत्य द्वयोर्न तु जन्माऽनन्तरहतस्य ।।