Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 145

૨૨/૮ • न्यायमञ्जरीसंवादः ।
१७५५ तदुक्तं पञ्चलिङ्गिप्रकरणे जिनेश्वरसूरिभिः “संताणो उ अवत्थू” (प.लि.८०) इति ।
वस्तुत्वेऽपि तस्य क्षणिकत्वे तु न क्षणेभ्यो विशेषः कश्चित् । तदक्षणिकत्वे तु दत्तः क्षणभिदेलिमपक्षाय जलाञ्जलिः। तदुक्तं कटाक्षरूपेण न्यायमञ्जर्यां जयन्तभट्टेन “अथाऽपि नित्यं परमार्थसन्तं । सन्ताननामानमुपैषि भावम् । उत्तिष्ठ भिक्षो ! फलितास्तवाऽऽशाः सोऽयं समाप्तः क्षणभङ्गवादः ।।" (ચા.મ.પૃ.૪૬૪) તિા ___एकान्तक्षणिकवादसमीक्षाऽवसरे धर्मसङ्ग्रहण्यां श्रीहरिभद्रसूरिभिः “अन्नो वेदेइ सुहं अण्णो दुक्खं पवत्तए अण्णो। पावेति वेदती सुमरती य पत्तेयमन्नो तु।।” (ध.स.२३२), “अन्नो करेइ कम्मं फलमन्नो भुंजती तु मोक्खत्थं । कुणइ पयासं अन्नो पावेति य तं पि अण्णो तु ।।” (ध.स.२३३), “संताणातो अह सो पण રૂપાદિ કાર્યો ઉત્તર ક્ષણે ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી રૂપાદિના સંતાનની વાત જ કલ્પિત છે, કલ્પનામાત્ર છે.
(૬) શ્રીજિનેશ્વરસૂરિજીએ પંચલિંગી પ્રકરણમાં જણાવેલ છે કે “સંતાન તો અવસ્તુ છે.” સંતાન તમારા મતે પણ પારમાર્થિક નથી પરંતુ કાલ્પનિક છે. તેથી “રૂપાદિના સંતાનવર્તી રૂપાદિ જ છે, આલોકાદિ નહિ' - આવું પણ વાસ્તવિક રીતે બૌદ્ધ મતમાં કહી શકાતું નથી. તેથી રૂપાદિને રૂપાદિસંતાનવર્તી માનીને તેના પ્રત્યે પૂર્વકાલીન રૂપાદિને ઉપાદાનકારણ માનવાની બૌદ્ધ માન્યતાનો સ્વીકાર કરી શકાતો નથી. કાલ્પનિક વસ્તુ દ્વારા કોઈ તાત્ત્વિક હકીકતનો નિર્ણય કરી ન શકાય.
જ સંતાનમીમાંસા જ (વસ્તુ) જો રૂપાદિસંતાન વાસ્તવિક હોય તો પણ જો તે ક્ષણિક હશે તો રૂપાદિક્ષણો અને રૂપાદિસંતાન - આ બંન્નેમાં કોઈ ફરક નહિ પડે. તેથી ક્ષણિક પક્ષમાં બતાવેલા દોષો ઊભા જ રહેશે. જો રૂપાદિસંતાન ક્ષણિક ન હોય પણ નિત્ય હોય તો ક્ષણભંગુરપક્ષને તમે જલાંજલિ આપી દીધી. તેથી તો કટાક્ષરૂપે જયંતભટ્ટ ના ન્યાયમંજરીમાં જણાવેલ છે કે “જો સત્તાન નામના ભાવાત્મક પદાર્થને તમે પરમાર્થસતુ અને નિત્ય માનો તો બૌદ્ધ સાધુ ! તમે ઊભા થઈ જાવ. તમારી આશા ફળીભૂત થઈ ગઈ ! તમને માન્ય આ ક્ષણભંગવાદ , સમાપ્ત = નષ્ટ થઈ ગયો.” માટે રૂપાદિસંતાનની કલ્પના એકાન્તક્ષણિક પક્ષમાં વ્યાજબી નથી.
છે બૌદ્ધમતમાં લોકવ્યવહારનો ઉચ્છેદ છે (ા.) એકાન્તક્ષણિકવાદની સમીક્ષા કરવાના અવસરે ધર્મસંગ્રહણિમાં જે જણાવેલ છે તેનું અહીં અનુસંધાન કરવું. ત્યાં શ્રીહરિભદ્રસૂરિજીએ જણાવેલ છે કે “આત્મા વગેરે જો માત્ર એક જ ક્ષણ ટકે તો એક જ આત્મા સુખને ભોગવશે અને દુઃખને ભોગવનારો આત્મા બીજો જ હશે. પ્રવૃત્તિ કરનાર આત્મા જુદો હશે. તથા ફળને પ્રાપ્ત કરનાર જુદો આત્મા હશે. તથા ફળને ભોગવનાર અન્ય જ હશે. તેમજ ફલાનુભવનું સ્મરણ કરનાર આત્મા જુદો જ હશે. શુભાશુભ કર્મને જુદો આત્મા કરશે (બાંધશે). તથા તેના ફળને બીજો આત્મા ભોગવશે. મોક્ષ માટે પ્રયત્ન જુદો આત્મા કરશે અને મોક્ષને મેળવનાર જીવ પણ જુદો જ હશે. (કારણ કે કર્મ કરનાર કે સાધના કરનાર તો બૌદ્ધમતે બીજા 1. सन्तानस्तु अवस्तु। 2. अन्यो वेदयते सुखम् अन्यो दुःखं प्रवर्त्ततेऽन्यः। प्राप्नोति वेदयते स्मरति च प्रत्येकम् अन्यः तु।। 3. अन्यः करोति कर्म फलमन्यो भुङ्क्ते तु मोक्षार्थम् । करोति प्रयासम् अन्यः प्राप्नोति च तमपि अन्यः तु।। 4. सन्तानतः अथ स व्यवहारः सर्व एव युक्तस्तु। स सन्तानिभ्यः अन्योऽनन्यो वेति वक्तव्यम् ।।