Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 140

१७५० ० सर्वेषां स्वलक्षणत्वे नियतकारणत्वाऽयोगः ।
૨૨/૮ प एतेन “जातिरेव हि भावानां विनाशे हेतुरिष्यते । यो जातश्च न च ध्वस्तो नश्येत् पश्चात् स केन - ઘ ?” (સૂત્રતાવૃત્તી ઉદ્ઘતા-/9/9/Tથા ૧૬/9.94 + Hથા ૭૭, પૃ.૭૮, વણાયામૃતનયથાવત્તાવૃત્તો - ૩છૂતાં શારિા-HTT9/T.૧૪ .ર૦૭, સિદ્ધિવિનિશ્વયોપટીયાગ્યોદ્ઘતા - ૪/૧૪ પૃ.૨૧૦) તિ, “નાતિરે न हि भावानां विनाशे हेतुरिष्यते। पश्चाद् विनाशकाऽभावान्न विनश्येत् कदाचन ।।” (द्वादशारनयचक्रे उद्धृता भाग-४/पृ.१०८४) इति च बौद्धोक्तिरपि निरस्ता,
क्षणिकैकान्तपक्षे कार्य-कारणभावस्याऽघटमानतया उत्पत्तेरेवाऽसम्भवेन तस्या नाशकत्वाऽयोगात् । ____ अथ कार्योत्पादाऽव्यवहितपूर्वः कारणक्षण एव कार्यक्षणं जनयिष्यतीति चेत् ? ण न, एवं सति विश्ववर्तिनां समस्तानां कार्योत्पादाऽव्यवहितपूर्वक्षणानां तदुपादानकारणत्वापत्तेः, का तदव्यवहितपूर्ववर्तित्वसाम्यात् । વિનાશ અવસ્તુ = મિથ્યા બનવાની આપત્તિ આવશે.” આવું સૂયગડાંગ સૂત્રના પ્રથમ શ્રુતસ્કંધના પ્રથમ અધ્યયનના પ્રથમ ઉદેશાની ૧૮ મી ગાથાની વ્યાખ્યામાં કહેવા દ્વારા શ્રીશીલાંકાચાર્યજીએ એકાંતક્ષણિકપક્ષમાં ક્ષણિક કાર્યક્ષણની ઉત્પત્તિ જ પરમાર્થથી અસંભવિત છે - તેવું જણાવેલ છે.
બૌદ્ધ :- (ર્તન.) વસ્તુને ક્ષણિક માનવાનું કારણ એ છે કે વસ્તુની ઉત્પત્તિ એ જ વસ્તુના નાશનું કારણ છે. જે વસ્તુ ઉત્પન્ન થયા પછી બીજી ક્ષણે નાશ ન પામે તો પાછળથી તે કોના દ્વારા નાશ પામે ? પાછળથી કોઈ વિનાશક બની ન શકવાથી વસ્તુમાત્ર નિત્ય થવાની આપત્તિ આવશે. પરંતુ ઘટ-પટાદિ પદાર્થોમાં એકાન્ત નિત્યતા તો પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી બાધિત છે. તેથી તેના નાશનું કારણ તેની ઉત્પત્તિને જ મનાય. ઉત્પત્તિ વસ્તુનાશક હોવાથી બીજી જ ક્ષણે વસ્તુનો નાશ થઈ જશે.
૪ ઉત્પત્તિ વસ્તુનાશક નથી ૪ જૈન :- (ક્ષા.) હમણાં ઉપર જણાવી ગયા તે મુજબ સર્વથા ક્ષણિકવાદમાં કાર્ય-કારણભાવ જ - અસંગત હોવાથી વસ્તુની ઉત્પત્તિ જ થઈ નહિ શકે. તેથી વસ્તુની ઉત્પત્તિને વસ્તુનો નાશક માની સ ન શકાય. તેથી એકાન્ત ક્ષણિકવાદ અનુચિત છે.
I અવ્યવહિતપૂર્વેક્ષણગત કારણતા ઃ % બૌદ્ધ :- (ક.) કાર્યોત્પત્તિની અવ્યવહિત પૂર્વ એવી કારણક્ષણ જ કાર્યક્ષણને ઉત્પન્ન કરશે. કાર્યોત્પત્તિ સમયે કારણક્ષણની હાજરી અપેક્ષિત નથી. પટોત્પત્તિક્ષણની અવ્યવહિતપૂર્વ તંતુક્ષણ હોય છે. તેથી તે પટજનક (= પટનું ઉપાદાનકારણ) બની શકશે. અહીં ક્ષણ એટલે નૈયાયિકાદિસંમત નિરંશ કાળ ન સમજવો. પરંતુ ક્ષણિક તંતુ એટલે તંતુક્ષણ એમ સમજવું.
ક વીદ્ધસંમત કારણતા દોષગ્રસ્ત : જૈન :- () ના, તમારી આ દલીલ વ્યાજબી નથી. કેમ કે આ રીતે કાર્યોત્પત્તિક્ષણની અવ્યવહિતપૂર્વવર્તી ક્ષણને જ જો ઉપાદાન કારણ માનવામાં આવે અને તેની અવ્યવહિત ઉત્તરવર્તી ક્ષણને તેનું કાર્ય માનવામાં આવે તો કાર્યોત્પત્તિની અવ્યવહિતપૂર્વવર્તી વિશ્વની તમામ વસ્તુઓને (= ક્ષણોને) તે કાર્યના ઉપાદાનકારણ તરીકે માનવી પડશે. કારણ કે તે તમામ વસ્તુક્ષણોમાં કાર્યનું અવ્યવહિતપૂર્વવર્તિત્વ તો એકસરખું જ છે.