Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 142

१७५२ • बौखमते कारणताविशेषाऽसम्भवः ।
११/८ તોઈ “રૂપાલોક-મનસ્કારાદિક ક્ષણ રૂપાદિકનઈ વિષઈ ઉપાદાન આલોકાદિકનઈ વિષઈ નિમિત્ત 2 - એ વ્યવસ્થા કિમ ઘટઈ ? प स्वसन्तानगतरूपं प्रति उपादानकारणता आलोकादिकम् अवशिष्टकार्यमानं प्रति च निमित्तकारणता, - तथैव आलोकस्य स्वसन्ततिगतमालोकं प्रति उपादानकारणता रूपादिकं प्रति च निमित्तकारणता,
पूर्वं (९/६) व्यावर्णितस्य च मनस्कारस्य अव्यवहितोत्तरं स्वसन्तानान्त प्रविष्टमनस्कारं प्रति उपादानकारणता रूपाऽऽलोक-चक्षुःसन्निधानप्रभृतिषु च निमित्तकारणतेत्यादिका व्यवस्था बौद्धैः स्वीक्रियते । शे परं सा नैव युज्यते निरन्वयनाशपक्षे । न हि ‘रूपादेः रूपादिकं प्रति एव उपादानकारणता, क आलोकादिकं प्रति तु निमित्तकारणते'त्यत्र विनिगमकं बौद्धमते किञ्चिदस्ति, पूर्वकालीननीलादिरूपगतस्य कस्यचिदपि धर्मस्य उत्तरकालीननीलादिरूपाऽऽलोक-मनस्कारादिष्वसत्त्वात्, सर्वेषामेव तेषां ઉપાદેયભાવ સ્વરૂપ છે. અર્થાત્ રૂપક્ષણ સ્વસંતતિગત અવ્યવહિતોત્તરવર્તી રૂપ પ્રત્યે ઉપાદાનકારણ છે. તથા તે જ ક્ષણે ઉત્પન્ન થનાર રૂપ સિવાયના આલોક, મનસ્કાર વગેરે તમામ કાર્યો પ્રત્યે તે વિવક્ષિત રૂપ નિમિત્તકારણ છે. તે જ રીતે આલોક (= પ્રકાશ) પણ સ્વસન્તાનગત અવ્યવહિતોત્તરવર્તી આલોકક્ષણ પ્રત્યે ઉપાદાનકારણ છે. તથા તત્કાલીન નીલાદિ રૂપ વગેરે પ્રત્યે તે જ આલોક નિમિત્તકારણ બને છે. તે જ રીતે નવમી શાખાના છઠ્ઠા શ્લોકમાં જેનું વર્ણન કરી ગયા છીએ તે (બુદ્ધિ-પ્રણિધાન-ઉપયોગ વગેરે સ્વરૂપ) મનસ્કાર પણ સ્વસંતતિગત અવ્યવહિતોત્તરવર્તી મનસ્કાર પ્રત્યે ઉપાદાનકારણ છે. તથા તત્કાલીન રૂપ, આલોક, ચક્ષુત્રિધાન પ્રત્યે તે મનસ્કાર નિમિત્તકારણ છે. આમ જગતમાં વર્તમાનક્ષણે ઉત્પન્ન થનાર દરેક કાર્ય પ્રત્યે અવ્યવહિતપૂર્વવર્તી તમામ વસ્તુઓ અવશ્ય કારણ બને છે. પરંતુ સ્વસંતાનગત કાર્ય પ્રત્યે અવ્યવહિતપૂર્વવર્તી ક્ષણ ઉપાદાનકારણ છે તથા તે સિવાયના તમામ અવ્યવહિતઉત્તરવર્તી કાર્યો પ્રત્યે - તે વિવક્ષિત વસ્તુક્ષણ નિમિત્તકારણ બને છે. આ રીતે જુદા-જુદા કાર્યો પ્રત્યે ઉપાદાનકારણતા અને Cી નિમિત્તકારણતા ધરાવનાર રૂપ-આલોક આદિ કારણો ચાક્ષુષ પ્રત્યક્ષ વગેરે કાર્યને ઉત્પન્ન કરે છે.”
બૌદ્ધસંમત કાર્યકારણભાવનું નિરાકરણ - જ ( સ.) પરંતુ બૌદ્ધ વિદ્વાનોએ આ રીતે ચાક્ષુષ પ્રત્યક્ષાદિની જે સામગ્રી બતાવેલ છે, તે બૌદ્ધના
સિદ્ધાન્ત મુજબ સંગત થતી નથી. કેમ કે બૌદ્ધમતે દરેક વસ્તુનો પ્રતિક્ષણ નિરન્વય નાશ થાય છે. કોઈ પણ વસ્તુ કોઈ પણ સ્વરૂપે ઉત્તરક્ષણે હાજર રહેતી જ નથી. તેથી ‘નીલાદિ રૂપ વગેરે પ્રત્યે નીલાદિ રૂપ વગેરે ઉપાદાનકારણ જ બને, આલોક વગેરે પ્રત્યે તો તે નિમિત્તકારણ જ બને' - આ બાબતમાં નિયમન કરનાર કોઈ જ તત્ત્વ બૌદ્ધમતે વિદ્યમાન નથી. પૂર્વકાલીન નીલાદિ રૂપમાં રહેલો કોઈ પણ ગુણધર્મ ઉત્તર ક્ષણે ઉત્પન્ન થનાર નીલાદિ રૂપમાં કે આલોકાદિમાં રહેતો નથી કે જેના આધારે કહી શકાય કે “નીલાદિ રૂપનો આ ગુણધર્મ ઉત્તરકાલીન નીલાદિ રૂપમાં રહે છે, આલોકાદિમાં નથી રહેતો. તેથી નીલાદિ રૂપ ઉત્તરકાલીન આલોકાદિનું નિમિત્તકારણ બને અને નીલાદિ રૂપનું ઉપાદાનકારણ બને.” બૌદ્ધમતે દરેક વસ્તુ સ્વલક્ષણાત્મક = પરસ્પર અત્યંત વિલક્ષણ જ છે. કોઈ પણ એક ગુણધર્મ *.* ચિહ્નદ્રયમધ્યવર્તી પાઠ પુસ્તકોમાં નથી. કો.(૧૦+૧૧) + લા.(૨) + લી.(૧+૨+૩+૪) + સિ. + કો.(૯+૭) + પા. + ભા. + B(૨) + મો.(૨) + આ.(૧)માં છે. જે નિશ્ચિતમ્ દ્રવ્યાનુયોગતર્કણા + પાલિ.