Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 141

११/८ • बौद्धसम्मतसामग्रीविमर्श: 2
१७५१ “અવ્યવહિત જ કારણક્ષણ કાર્યક્ષણ રૂપાદિકને કરઈ” ઈમ કહિયઈ,
किञ्चैकान्तक्षणिकत्वपक्षे कारणत्वेनाभिमतस्य नीलादिरूपस्य अव्यवहितोत्तरवृत्ति नीलादिरूपमेव कार्यम्, न तु आलोकादिकमित्यत्रापि नास्ति किञ्चिन्नियामकम्, नीलादिरूपगतस्य कस्यचिदपि । धर्मस्य उत्तरकालीने नीलादिरूपे आलोकादिके वा अविद्यमानत्वात्, पूर्वकालीनानां नीलादिरूपाणाम् । उत्तरकालीनानाञ्च नीलादिरूपाऽऽलोक-मनस्कारादीनां सर्वेषामेव स्वलक्षणत्वात् । ततश्च निरन्व-म यनाशवादिबौद्धमते कार्य-कारणभावव्यवस्था दुर्घटैवेति फलितम् ।।
किञ्चैवं चाक्षुषबुद्ध्यादेः कार्यजातस्य रूपाऽऽलोक-मनस्कार-चक्षुःसन्निधानप्रभृतिरूपा या सामग्री 'अन्त्यैव जनकत्वेन सौगतैः कल्प्यते (स्याद्वादकल्पलता ४/६६), तदर्थं 'रूपस्य अव्यवहितोत्तरं ।
(વિન્ગ્રા .) વળી, એકાન્ત ક્ષણિક પક્ષમાં “કારણ તરીકે અભિમત અવ્યવહિતપૂર્વક્ષણવર્તી નીલાદિરૂપનું કાર્ય અવ્યવહિતોત્તરવર્તી નીલાદિરૂપ જ છે, આલોક વગેરે નથી' - આ બાબતમાં નિયામક તત્ત્વ છે જ નહિ. કારણ કે ક્ષણિકપક્ષમાં કારણરૂપે માન્ય એવા અવ્યવહિતપૂર્વવર્તી નીલાદિરૂપમાં રહેલો કોઈ પણ ગુણધર્મ, નથી તો ઉત્તરકાલીન નીલાદિરૂપમાં રહેતો કે નથી તો આલોક (પ્રકાશ) વગેરેમાં રહેતો. તેથી બૌદ્ધો એમ ન કહી શકે કે “નીલરૂપનું કાર્ય નીલરૂપ જ છે, આલોક વગેરે નહિ.” પૂર્વકાલીન નીલાદિરૂપક્ષણો અને ઉત્તરકાલીન નીલાદિ રૂપ, આલોક, મનસ્કાર વગેરે તમામ ક્ષણોની વચ્ચે કશું જ સાધમ્યું નથી. બધી જ કાર્યક્ષણો-કારણક્ષણો સ્વલક્ષણ જ છે, પરસ્પર સર્વથા વિલક્ષણ છે. તેથી કારણનો કોઈ પણ ગુણધર્મ કાર્યક્ષણમાં આવે તેવું નિરન્વયનાશવાદી બૌદ્ધના મતે માન્ય ન હોવાથી કાર્ય-કારણભાવની વ્યવસ્થા બૌદ્ધમતમાં દુર્ઘટ છે. આ મુજબ નક્કી થાય છે.
હ9 બોદ્ધસંમત કાર્ય-કારણભાવની વિચારણા હS (વિશ્વે.) વળી, બીજી એક મહત્ત્વની વાત એ છે કે બૌદ્ધ લોકો એવું માને છે કે “ચાક્ષુષ બુદ્ધિ સ વગેરે કાર્યસમુદાયની સામગ્રી એટલે રૂપ, આલોક (= પ્રકાશ), મનસ્કાર (= ઉપયોગ કે પ્રણિધાન), ચક્ષુસન્નિધાન વગેરેનો સમૂહ. અંત્યક્ષણવર્તી રૂપાદિ સામગ્રીના સહકારથી ચાક્ષુષ પ્રત્યક્ષ વગેરે કાર્ય ઉત્પન્ન થાય છે. જે ક્ષણની અવ્યવહિત ઉત્તરક્ષણે ચાક્ષુષાદિ કાર્ય ઉત્પન્ન થવાનું હોય તે ક્ષણ અહીં અંત્યક્ષણ તરીકે માન્ય છે. ચાક્ષુષ પ્રત્યક્ષ આદિ કાર્યની અવ્યવહિત પૂર્વેક્ષણવર્તી એવા જ રૂપ, આલોક વગેરે ચાક્ષુષાદિના ઉત્પાદક છે.” તથા ઉપરોક્ત કાર્ય-કારણભાવની સંગતિ કરવા માટે બૌદ્ધોએ નિમ્નોક્ત વ્યવસ્થા માનવી પડે છે. તે આ રીતે- “નીલાદિ રૂપ ક્ષણિક હોવાથી પ્રતિક્ષણ રૂપની ઉત્પત્તિ અને નાશ થયા કરે છે. રૂપના ઉત્પાદ-વિનાશની ધારા ચાલે છે. પૂર્વ-પૂર્વ રૂપ ઉત્તર-ઉત્તર રૂપનું કારણ છે. જો કે વિશ્વમાં અનેક જગ્યાએ અનેક પ્રકારના રૂપો ઉત્પન્ન થાય છે. તે તમામ રૂપો પ્રત્યે પ્રસ્તુત રૂપ ઉપાદાનકારણ નથી. પરંતુ પોતાની જે રૂપસન્નતિ ચાલે છે, તેમાં અવ્યવહિતોત્તરક્ષણે ઉત્પન્ન થનાર રૂપ પ્રત્યે જ તે કારણ બને છે. તથા આ કાર્ય-કારણભાવ નિમિત્ત-નૈમિત્તિકભાવ સ્વરૂપ નથી પરંતુ ઉપાદાન
પુસ્તકાદિમાં “રૂપાદિકને પાઠ નથી. ફક્ત કો.(૧૨+૧૩)માં છે. 1. अन्त्या = यदव्यवहितोत्तरक्षणे कार्य सम्पद्यते तत्क्षणवर्तिनी।