Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 139

११/८
बौद्धमते उत्पाद-व्यययोरवस्तुता
१७४९
क्षणिकाऽनित्यस्य कारणेभ्य उत्पाद इति ? अथ पूर्वक्षणादुत्तरक्षणोत्पादे सति कार्य-कारणभावो भवतीत्युच्यते, पु तदयुक्तम्, यतोऽसौ पूर्वक्षणो विनष्टो वोत्तरक्षणं जनयेदविनष्टो वा ? न तावद्विनष्टः तस्याऽसत्त्वाज्जनकत्वानुपपत्तेः। नाऽप्यविनष्टः, उत्तरक्षणकाले पूर्वक्षणव्यापारसमावेशात्क्षणभङ्गभङ्गापत्तेः ।
रा
मु
पूर्वक्षणो विनश्यंस्तूत्तरक्षणमुत्पादयिष्यति तुलान्तयोर्नामोन्नामवदिति चेत् ?
एवं तर्हि क्षणयोः स्पष्टैवैककालताऽऽश्रिता । तथाहि - याऽसौ विनश्यदवस्था साऽवस्थातुरभिन्ना, उत्पादावस्था अप्युत्पित्सोः । ततश्च तयोर्विनाशोत्पादयोर्यौगपद्याभ्युपगमे तद्धर्मिणोरपि पूर्वोत्तरक्षणयोरेककालावस्थायित्वमिति। तद्धर्मताऽनभ्युपगमे च विनाशोत्पादयोरवस्तुत्वाऽऽपत्तिः” (सू.कृ. १/१/१/१८ वृ.) इत्युक्तम् । क થઈ શકે ? જો બૌદ્ધ લોકો એમ કહે કે ‘પૂર્વક્ષણથી ઉત્તરક્ષણની ઉત્પત્તિ થતાં કાર્ય-કારણભાવ સંગત થઈ શકશે' તો બૌદ્ધની આ વાત પણ યુક્તિસંગત નથી. કારણ કે આ અંગે અનેકાંતવાદી અમે બૌદ્ધને પ્રશ્ન કરીએ છીએ કે ‘પ્રસ્તુત પૂર્વક્ષણ (= કારણક્ષણ) વિનષ્ટ થઈને ઉત્તરક્ષણને (= કાર્યક્ષણને) ઉત્પન્ન કરશે કે વિનષ્ટ થયા વિના જ તે કાર્યક્ષણને ઉત્પન્ન કરશે ?' સૌપ્રથમ વિકલ્પ તો વ્યાજબી નથી. કારણ કે વિનષ્ટ પૂર્વક્ષણ અસત્ હોવાના કારણે ઉત્તરક્ષણની ઉત્પાદક બની જ ન શકે. તથા ‘અવિનષ્ટ પૂર્વક્ષણ ઉત્તરક્ષણને ઉત્પન્ન ક૨શે' આ પ્રમાણે બીજા વિકલ્પનો તો બૌદ્ધ સ્વીકાર કરી શકે તેમ છે જ નહિ. કારણ કે તેવું માનવામાં ઉત્તરક્ષણના (= કાર્યના) કાળમાં પૂર્વક્ષણની પ્રવૃત્તિનો સ્વીકાર કરવાથી ક્ષણભંગના (= ક્ષણિકત્વના) સિદ્ધાંતના ભંગની આપત્તિ બૌદ્ધને આવશે.
–
/ તુલા નમન-ઉન્નમન મીમાંસા /
au
બૌદ્ધ (પૂર્વ.) :- ત્રાજવાનો એક છેડો જે સમયે નમે તે જ સમયે ત્રાજવાનો બીજો છેડો ઊંચો થાય છે. તે રીતે જે સમયે પૂર્વક્ષણનો વિનાશ થશે તે જ ક્ષણે ઉત્તરક્ષણને તે ઉત્પન્ન કરશે. જેમ ત્રાજવાના બન્ને પલ્લાની નમન-ઉન્નમન ક્રિયા સમકાલીન હોવા છતાં તે બન્ને વચ્ચે કાર્ય-કારણભાવ છે, તેમ નાશ પામતી પૂર્વક્ષણ અને ઉત્તરક્ષણ સમકાલીન હોવા છતાં તે બન્ને વચ્ચે કાર્ય-કારણભાવ છે. * વિનાશાદિ અવસ્તુ થવાની
આપત્તિ
સ્યાદ્વાદી (ડ્યું.) :- જો નાશ પામી રહેલ પૂર્વક્ષણ (= કારણ) ઉત્તરક્ષણને ઉત્પન્ન કરે તો સ્પષ્ટપણે પૂર્વક્ષણ અને ઉત્તરક્ષણ એક કાળને આશ્રયીને રહેલી છે - તેવું સિદ્ધ થઈ જશે. તે આ રીતે - વિનાશ પામી રહેલ પૂર્વક્ષણની અવસ્થા પૂર્વક્ષણથી અભિન્ન છે. તથા ઉત્પન્ન થનાર ઉત્તરક્ષણની ઉત્પત્તિ અવસ્થા ઉત્તરક્ષણથી અભિન્ન છે. આ હકીકતનો સ્વીકાર બૌદ્ધે કરવો પડે તેમ છે. કારણ કે અવસ્થા અને અવસ્થાવિશિષ્ટ - આ બન્ને વચ્ચે કોઈ ભેદ હોતો નથી. જેમ તેલથી તેલની ધારા અભિન્ન હોય છે, તેમ વિનાશ પામનાર પૂર્વક્ષણથી વિનાશઅવસ્થા અભિન્ન છે અને ઉત્પન્ન થનાર ઉત્તરક્ષણથી ઉત્પાદઅવસ્થા અભિન્ન છે. તેથી વિનાશ પામી રહેલ પૂર્વક્ષણ ઉત્તરક્ષણને ઉત્પન્ન કરશે' - આવું જો બૌદ્ધ સ્વીકારે તો વિનાશ અને ઉત્પાદ - આ બન્નેની આશ્રયભૂત પૂર્વોત્તર ક્ષણ સમકાલીન સિદ્ધ થશે. આશય એ છે કે ઉત્પાદવ્યય સમકાલીન છે. તથા ઉત્પાદાશ્રયથી ઉત્પાદ અભિન્ન છે અને વિનાશાશ્રયથી વિનાશ અભિન્ન છે. તેથી ઉત્પાદાશ્રય એવી ઉત્તરક્ષણ અને વિનાશાશ્રય એવી પૂર્વક્ષણ પણ સમકાલીન સિદ્ધ થશે. તથા જો ઉત્પાદને ઉત્તરક્ષણનો ધર્મ ન માનવામાં આવે અને વિનાશને પૂર્વક્ષણનો ધર્મ ન માનવામાં આવે તો ઉત્પાદ અને