Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 137

११/८
* बौद्धमते कार्य-कारणभावमीमांसा
१७४७ તો કારણના અન્વય વિના કાર્ય ન (હોવઈ=) નીપજઇ. જે માટઈં કારણક્ષણ કાર્યક્ષણોત્પત્તિકાલઈ નિર્દેતુક નાશ અનુભવતો અછતો છઈં, તે (પરિણતિરૂપ=) કાર્યક્ષણપરિણતિ કિમ કરઈ ? અછતોઇ કારણક્ષણ *કાર્યક્ષણ કરÇ, તો ચિરનષ્ટ કારણપરિણતિથી અથવા અનુત્પન્ન કારણપરિણતિથી ર
तदा निरन्वयनाशाभ्युपगमाद् अन्वयविरहेण = कारणानुगमस्य सर्वथैवाऽभावेन निर्हेतुकोत्पाद आपद्येत। तदुक्तं श्रीशीलाङ्काचार्येण सूत्रकृताङ्गसूत्रवृत्तौ “सर्वथा क्षणिकत्वे पूर्वस्य सर्वथा विनष्टत्वाद् उत्तरस्य निर्हेतुक उत्पादः स्याद्" (सू.कृ. श्रु.स्क. २/अ.५/सू.३० वृ.पृ.३८३ ) इति । तथा च कार्योत्पत्तिः सदा सती असती वा प्रसज्येत । तदुक्तं धर्मकीर्त्तिना एव प्रमाणवार्त्तिके “ नित्यं सत्त्वमसत्त्वं वाऽहेतोरन्यानपेक्षणात्। अपेक्षातो हि भावानां कादाचित्कत्वसम्भवः । ।” (प्र.वा. ३/३) इति पूर्वोक्तं (९/७ + १०/७) स्मर्तव्यमत्र । तथा च कार्याऽयोगः
»
कादाचित्ककार्योदयाऽसम्भव एव प्रसज्येत । कार्यकाले क कार्यक्षणोत्पत्तिसमये कारणाऽसत्त्वे = कारणक्षणस्य कार्यक्षणवृत्तिनिर्हेतुकनाशप्रतियोगिताम् आबि - ि भ्राणस्य विरहे अभ्युपगम्यमाने सति कार्यक्षणपरिणतिः कथं भवितुमर्हति ? न ह्यसता कारणेन का कार्यं जनयितुं शक्यते, अन्यथा चिरनष्टात्, अनुत्पन्नात्, अनुत्पन्नकुर्वद्रूपपरिणामाद् वा कारणात् / બૌદ્ધમતમાં કાર્યોત્પત્તિનો અસંભવ
(સવા.) જો બૌદ્ધ કહે છે તેવું માન્ય કરીએ તો દ્રવ્યનો બીજી જ ક્ષણે નિરન્વય નાશ સ્વીકારવાના લીધે કારણીભૂત દ્રવ્યનો ઉત્તરક્ષણે કોઈ પણ સ્વરૂપે અન્વય (= હાજરી) નહીં હોય. તેથી કાર્યની ઉત્પત્તિ નિર્દેતુક બનવાની આપત્તિ આવશે. આ અંગે શ્રીશીલાંકાચાર્યજીએ સૂયગડાંગસૂત્રવ્યાખ્યામાં જણાવેલ છે કે ‘સર્વથા ક્ષણિકપક્ષમાં પૂર્વક્ષણ = કારણક્ષણ સર્વથા વિનષ્ટ થવાથી ઉત્તરકાલીન કાર્યની ઉત્પત્તિ નિર્હેતુક બનવાની આપત્તિ આવશે.' તથા આવી પરિસ્થિતિમાં કાર્યજન્મ નિત્ય સત્ કે અસત્ થવાની સમસ્યા સર્જાશે. આ વાત માત્ર અમને જ માન્ય છે એવું નથી. પરંતુ બૌદ્ધાચાર્ય ધર્મકીર્તિએ જ પ્રમાણવાર્તિકમાં જણાવેલ છે કે જેનો કોઈ હેતુ નથી, તે બીજાની અપેક્ષા ન રાખવાના લીધે કાં તો કાયમ હાજર રહેશે કાં તો કાયમ ગેરહાજર રહેશે. જે પદાર્થો બીજાની અપેક્ષા રાખે તે જ ક્યારેક હોય અને ક્યારેક ન હોય તેવું સંભવે.' આ સંદર્ભ પૂર્વે (૯/૭ + ૧૦/૭) દર્શાવેલ. તેને અહીં યાદ કરવો. તેથી સર્વથા ક્ષણિકપક્ષમાં કાર્યની કાદાચિત્ક ઉત્પત્તિનો અસંભવ જ થશે. આવી અનિષ્ટ આપત્તિ બૌદ્ધ મતમાં આવી પડશે. કારણ કે કાર્યોત્પત્તિક્ષણે કારણ જ ગેરહાજર હોય તો કાર્યક્ષણની પરિણિત જ કઈ રીતે થઈ શકે ? કોઈ પણ વસ્તુનો નાશ નિર્દેતુક હોવાથી કારણ કે કાર્ય - જે કહો તે બધું જ બૌદ્ધમતમાં ક્ષણિક છે. તેનો શ્રોતાને બોધ કરાવવા માટે બૌદ્ધ વિદ્વાનો ‘કારણ’ કે ‘કાર્ય’ બોલવાના બદલે ‘કારણક્ષણ’ કે ‘કાર્યક્ષણ’ શબ્દનો પ્રયોગ કરે છે. તેથી ‘કારણક્ષણ નિર્દેતુક નાશની પ્રતિયોગિતાને ધારણ કરે છે. અર્થાત્ બીજી જ ક્ષણે કા૨ણ સ્વતઃ સર્વથા નાશ પામે છે' - તેવું માનવામાં આવે તો કાર્યક્ષણનો જન્મ કઈ રીતે થઈ શકે ? કેમ કે અવિદ્યમાન એવા કારણથી કાર્યની ઉત્પત્તિ થવી શક્ય જ નથી. જેનું વિશ્વમાં અસ્તિત્વ જ ન હોય તેના દ્વારા કોઈ પણ કાર્ય કઈ રીતે ઉત્પન્ન થઈ શકે? જો સર્વથા અવિદ્યમાન
CL
♦ કો.(૯)માં ‘કાર્યક્ષણ' પાઠ નથી. • પુસ્તકોમાં ‘કારણથી’ પાઠ. P(૨)નો પાઠ લીધેલ છે.
=
=
रा
* * *