Book Title: Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05
Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh
View full book text
________________
१७४६
જ
* विनाशविषयिणी विकल्पत्रितयी
११/८
જો નિત્યતા નથી અનઇં એકાંતક્ષણિક જ સ્વલક્ષણ છઈ
रा
तत्र (१) न तावद् घटादिः, तस्य स्वहेतुभूतकुलालादिसामग्रीत एवोत्पत्तेः । (२) नापि कपालदयः, तत्करणे घटादेस्तदवस्थत्वप्रसङ्गात् । न ह्यन्यस्य करणेऽन्यस्य निवृत्तिर्युक्तिमती, एकनिवृत्ती शेषभुवनत्रयस्यापि निवृत्तिप्रसङ्गात् । (३) नापि तुच्छरूपोऽभावः, खरशृङ्गस्येव नीरूपस्य तस्य कर्तुमशक्यत्वात् । करणे वा घटादेस्तदवस्थताप्रसङ्गात्, अन्यकरणेऽन्यनिवृत्त्यसम्भवाद् । इत्थं नाशहेतोरयोगेन स्वतो नश्वरस्वभावम् एकान्तक्षणिकं स्वलक्षणमेव अखण्डं परमार्थसदिति द्रव्यनित्यता = द्रव्यान्वयिता सर्वथैव नास्ति इति बौद्धेनोच्यते चेत् ? अत्र स्याद्वादात् पक्षान्तरबोधनाय चेद् णि बोध्यः, “पक्षान्तरे चेद्” (श.र.६/१०९) इति शब्दरत्नाकरे साधुसुन्दरगणिवचनात् ।
(તંત્ર.) તેમાં (૧) પ્રથમ વિકલ્પ તો માન્ય ન જ થઈ શકે. કારણ કે ઘડા વગેરે તો પોતાના કારણ એવા કુંભાર વગેરે સામગ્રી દ્વારા જ ઉત્પન્ન થાય છે, હથોડાથી નહિ. તેથી હથોડાથી ઘડા વગેરે જ ઉત્પન્ન કરવામાં આવે છે - આવો પ્રથમ વિકલ્પ વ્યાજબી નથી. (૨) ઠીકરા વગેરે પણ હથોડા દ્વારા ઉત્પન્ન કરાતા નથી. કેમ કે ઠીકરા વગેરે હથોડા વગેરેથી ઉત્પન્ન થાય તો પણ ઘટ વગેરે તો પૂર્વવત્ જ રહેશે. કેમ કે ‘એક પદાર્થ ઉત્પન્ન થાય એટલે બીજો પદાર્થ નાશ પામી જાય' - તેવું માનવું યુક્તિસંગત નથી. સ્વસામગ્રીજન્ય ઘડો પણ રહે અને ઠીકરા પણ ઉત્પન્ન થાય - તો શું વાંધો ? જો ઘટભિન્ન ઠીકરા ઉત્પન્ન થવાથી ઘડો નાશ પામી જતો હોય તો ત્રણ ભુવનમાં રહેલી બાકીની તમામ વસ્તુ નષ્ટ થવાની આપત્તિ આવશે. તેથી કપાલજનક હથોડો ઘટનાશક છે - આવો બીજો વિકલ્પ પણ માન્ય કરી શકાય તેમ નથી. તથા (૩) ‘હથોડા દ્વારા તુચ્છસ્વરૂપ અભાવ ઉત્પન્ન થાય છે’ - આ ત્રીજો વિકલ્પ પણ માની શકાય તેમ નથી. કારણ કે તુચ્છ વસ્તુ તો ગધેડાના શીંગડાની જેમ સર્વથા અસત્ = સ્વરૂપશૂન્ય હોવાથી હથોડા દ્વારા તેની ઉત્પત્તિ કરવી શક્ય જ નથી. તથા કદાચ જો હથોડાથી તુચ્છ અભાવ ઉત્પન્ન થાય તો પણ ઘટ વગેરે / પદાર્થ તો પૂર્વવત્ જ રહેશે. કેમ કે ‘એકની ઉત્પત્તિ થાય એટલે બીજી વસ્તુ રવાના થઈ ન જાય’ - આ
વાત તો બીજા વિકલ્પના નિરાકરણ વખતે જ જણાવેલ છે. આ સિવાય ચોથો વિકલ્પ સંભવતો નથી. રસ તેથી હથોડા વગેરેને ઘટનાશક માની ન શકાય. આમ નાશકનો અભાવ હોવાથી ઘટાદિ વસ્તુ સ્વતઃ નશ્વરસ્વભાવવાળી છે. સ્વતઃ વિનશ્વર વસ્તુને પોતાના નાશમાં અન્ય કોઈ કારણની અપેક્ષા ન હોવાથી ઉત્પત્તિની બીજી જ ક્ષણે તે નાશ પામે છે. આમ દરેક વસ્તુ એકાંતે ક્ષણિક છે. બીજી ક્ષણે નવી વસ્તુ ઉત્પન્ન થાય છે. પૂર્વ ક્ષણમાં જે વસ્તુ હતી તેનાથી તે તદ્દન ભિન્ન જ છે. પૂર્વોત્પન્ન વસ્તુનું કોઈ લક્ષણ કે સાદશ્ય ઉત્તર ક્ષણમાં ઉત્પન્ન થયેલ વસ્તુમાં જોવા મળતું નથી. પ્રત્યેક ક્ષણે ઉત્પદ્યમાન વસ્તુ સર્વથા વિલક્ષણ હોય છે. પોતાનું લક્ષણ પોતે જ છે. બીજું કશું નથી. પ્રત્યેક વસ્તુ અખંડ છે. આમ દરેક વસ્તુ સ્વલક્ષણાત્મક જ છે. આથી વિનશ્વર એકાંતક્ષણિક સ્વલક્ષણસ્વરૂપ અખંડ વસ્તુ એ જ પરમાર્થસત્ છે, વાસ્તવિક છે. તેથી દ્રવ્યની નિત્યતા = ઉત્તરક્ષણે અન્વયિતા બિલકુલ નથી જ. પૂર્વકાલીન દ્રવ્ય કોઈ પણ સ્વરૂપે ઉત્તરક્ષણે હાજર રહેતું નથી. તેનો બીજી જ ક્ષણે નિરન્વયનાશ થાય છે. તેથી કોઈ પણ દ્રવ્યમાં નિત્યસ્વભાવ છે જ નહિ.” સાધુસુંદરગણીએ શબ્દરત્નાકરમાં ‘શ્વેતુ' શબ્દને પક્ષાન્તર અર્થમાં જણાવેલ છે. તે મુજબ મૂળ શ્લોકમાં રહેલ ‘શ્વેતુ' શબ્દને સ્યાદ્વાદથી ભિન્ન બૌદ્ધપક્ષને દર્શાવવા માટે સમજવો.
