Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 89

११/ ४
० स्वभावगुणस्य विभावगुणतया परिणमनम् . १६९९ एतदभिप्रायेण कुन्दकुन्दस्वामिनाऽपि पञ्चास्तिकायसङ्ग्रहे '“जीवो त्ति हवदि चेदा उवओगविसेसिदो” (प.स.२७) इत्युक्तम् । तदुक्तं समयसारेऽपि “जीवो उवओगलक्षणो” (स.सा.२४) इति। नियमसारेऽपि "जीवो उवओगमओ” (नि.सा.१०) इति एवं जीवलक्षणम् उक्तम् । प्रवचनसारेऽपि “उवओगमओ रा जीवो” (प्र.सा.१७५) इति उक्तम् । योगीन्द्रदेवेन परमात्मप्रकाशे “जीवहँ लक्खणु जिणवरहि भासिउ म दसण-णाणु” (प.प्र.२/९८) इत्येवं जीवलक्षणतयाऽभिमत उपयोग तत्प्रकारोपदर्शनपुरस्सरमुक्तः। अमितगतिना र्ज योगसारप्राभृते “उपयोगो विनिर्दिष्टस्तत्र लक्षणमात्मनः” (यो.सा.प्रा.६) इति दर्शितम् ।
परं जीवस्य कर्मच्छन्नतया गतीन्द्रिय-काय-योगादिमार्गणास्थानेषु स्वभावगुणस्य विभावगुणरूपतया परिणमनमपि तावदस्त्येव, अन्यथा संसारिणाम् अज्ञानित्व-मिथ्यादृष्टित्वादिकमनुपपन्नं स्यात् । ण अत एव निश्चयेन छाद्मस्थिकमत्यादिज्ञानादीनि विभावगुणतया समाम्नातानि गत्यादिमार्गणा- का
# દિગંબર સંપ્રદાયમાં જીવનું લક્ષણ & (૯) આ જ અભિપ્રાયથી કુંદકુંદસ્વામીએ પણ પંચાસ્તિકાયસંગ્રહમાં જણાવેલ છે કે “ઉપયોગથી યુક્ત જીવ ચેતયિતા = અનુભવનાર છે.” સમયસારમાં પણ જણાવેલ છે કે “ઉપયોગ એ જીવનું લક્ષણ છે.” નિયમસારમાં પણ “જીવ ઉપયોગમય હોય' એ પ્રમાણે જીવનું લક્ષણ કહેલ છે. પ્રવચનસારમાં પણ એ પ્રમાણે જણાવેલ છે કે “ઉપયોગમય જીવ હોય છે.” યોગીન્દ્રદેવે પરમાત્મપ્રકાશમાં “દર્શન અને જ્ઞાન એ જીવોનું લક્ષણ છે - એવું તીર્થકરો વડે કહેવાયેલું છે એ પ્રમાણે જીવના લક્ષણ તરીકે માન્ય એવો ઉપયોગ એના ભેદો બતાવવાપૂર્વક જણાવેલ છે. યોગસારપ્રાભૂતમાં દિગંબર અમિતગતિએ “જીવ -અજીવસ્વરૂપ બે મૂળતત્ત્વોમાં આત્માનું લક્ષણ ઉપયોગ બતાવાયેલ છે' - એમ દર્શાવેલ છે.
() પરંતુ જીવ સંસારીદશામાં કર્મથી ઢંકાયેલ છે. તેથી ગતિ, ઈન્દ્રિય, કાય, યોગ વગેરે સ માર્ગણાસ્થાનોમાં રહેલા જીવના ઉપયોગાત્મક સ્વભાવગુણનું વિભાવગુણસ્વરૂપે પરિણમન પણ થાય છે જ. જો જીવના સ્વભાવગુણનું વિભાવગુણરૂપે પરિણમન ન થતું હોય તો સંસારી જીવો કદાપિ અજ્ઞાની, GY, મિથ્યાદષ્ટિ, અવિરતિધર વગેરે સ્વરૂપે બની ન જ શકે. કારણ કે શુદ્ધ ઉપયોગ જો સ્વભાવગુણરૂપે જ સર્વદા ટકે પરંતુ અશુદ્ધ ઉપયોગરૂપે કે વિભાવગુણરૂપે ન પરિણમે, તો “આ જીવ મતિઅજ્ઞાનવાળો છે છે, મિથ્યાત્વવાળો છે...” ઈત્યાદિ પ્રસિદ્ધ હકીકત અસંગત જ બની જશે. અજ્ઞાનરૂપે – મતિઅજ્ઞાનાદિસ્વરૂપે ઉપયોગ પરિણમે તો જ જીવ અજ્ઞાની બની શકે ને ?! તેથી “સ્વભાવગુણ વિભાવગુણરૂપે પરિણમે છે' - તેટલું નક્કી થાય છે
જ મતિજ્ઞાન પણ નિશ્ચયથી વિભાવગુણ ! . (કત વ.) સ્વભાવગુણ વિભાવગુણસ્વરૂપે પરિણમે છે. તેથી નિશ્ચયનય એવું માને છે કે “ગતિ, ઈન્દ્રિય વગેરે માર્ગણાસ્થાનોમાં જીવ પાસે રહેલા છદ્મસ્થકાલીન મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન વગેરે પરિણામો વિભાવગુણસ્વરૂપ જ છે.” નિશ્ચયદષ્ટિએ મતિઅજ્ઞાનની જેમ મતિજ્ઞાન વગેરે પણ વિભાવગુણો જ છે. 1. ગીવ તિ ભવતિ ચિતા ઉપયોગ વિશેષિત: 2. બીવ ૩યોતિક્ષMEL 3. નીવ ૩૫થોમય: 4. ઉપયોગમયો નીવડા 5. ગીવાનાં તક્ષ નિનઃ માષિત સર્ણન જ્ઞાનમ્ |