Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 91

??/૪
१७०१
० विभावलक्षणमीमांसा “સ્વભાવ-વિભાવનક્ષણોરચોડજનાન્તરયત્નપ્રતિપાદનાથ'રૂત્યાદ્રિ પર્તર્વિવારીયમ્ l/૧૧/૪
एवं पुद्गले ग्रहणलक्षणं स्वाभाविकम्, शब्दान्धकारादीनि तु विभावलक्षणानि, कदाचित् सन्ति प कदाचिन्न, कदाचिच्च द्वे त्रीणि वेति न विभावलक्षणस्य नैयत्यं सार्वत्रिकत्वं वा समस्ति । अतः रा शब्दादीनां मीलितानां पुद्गललक्षणत्वेऽसम्भवः प्रसज्येत, तेषाम् उपादानकारणे सहानवस्थानात् ।
इत्थं विभावलक्षणानां स्वभावलक्षणव्याप्यत्वप्रतिपादनायैव नानाविधानां जीव-पुद्गलयोः लक्षणानां प्रतिपादनम् उत्तराध्ययनसूत्रेऽवसेयम् ।
इदञ्चात्राऽवधेयम् - विभावलक्षणस्वरूपज्ञान-दर्शन-चारित्र-तपो-वीर्यान्यतमस्य स्वभावलक्षणस्य क चोपयोगस्य मिथः समव्याप्तत्वम् । एवं विभावलक्षणस्वरूपशब्दान्धकारोद्योत-प्रभा-छायाऽऽतपाऽन्यतमस्य णि स्वभावलक्षणस्य च ग्रहणगुणस्य मिथः समव्याप्तत्वम् । अतः एकस्याऽपि कस्यचिद् दर्शने व्याप्ति- का
• પુદ્ગલલક્ષણ મીમાંસા અલ(ઉં.) આ જ રીતે પુગલનું સ્વાભાવિક લક્ષણ ગ્રહણ = ગ્રહણયોગ્યતા છે. શબ્દ, અન્ધકાર વગેરે તો પુદ્ગલના વિભાવલક્ષણો છે. કારણ કે તે પરિણામો પુદ્ગલમાં ક્યારેક હોય છે અને ક્યારેક નથી હોતા. હોય તો પણ ક્યારેક પુદ્ગલમાં શબ્દ વગેરે બે કે ત્રણ લક્ષણો હોય છે. શબ્દાદિ બધા જ પગલલક્ષણો બધા જ પુદ્ગલોમાં કાયમ નથી હોતા. આમ પુદ્ગલદ્રવ્યોમાં વિભાવલક્ષણો નિયત કે સાર્વત્રિક નથી. તેથી મીલિત શબ્દાદિને પગલલક્ષણ માનવામાં અસંભવ દોષ લાગુ આવશે. કારણ કે એક જ ઉપાદાનકારણમાં તે પરિણામો સાથે રહેતા નથી. તે આ રીતે - અંધકાર દ્રવ્ય શબ્દાત્મક નથી. શબ્દપુગલ અંધકારસ્વરૂપ નથી. તેથી “શબ્દાદિ બધા જ પરિણામો જ્યાં હોય તેને પુગલ કહેવાય - તેવું કહી શકાતું નથી.
# અને લક્ષણપ્રદર્શનનું પ્રયોજન 8 (સુર્ઘ.) આ રીતે શબ્દત્વ, અંધકારત્વ વગેરે પુદ્ગલના સ્વાભાવિક લક્ષણ નથી. પરંતુ સ્વાભાવિક છે, લક્ષણના વ્યાપ્ય છે. તેથી જ તે પુગલના સ્વભાવલક્ષણ નહિ પણ વિભાવલક્ષણ કહેવાય છે. ‘વિભાવલક્ષણમાં સ્વભાવલક્ષણની વ્યાપિ = વ્યાપ્યતા રહેલી હોય છે' - એવું જણાવવા માટે જ ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર વગેરેમાં જીવના અને પુગલના અનેકવિધ લક્ષણો બતાવવામાં આવેલ છે. તે અનેકવિધ લક્ષણો સ્વાભાવિક લક્ષણ નથી પણ વિભાવલક્ષણ છે.
# વિભાવ-રવભાવલક્ષણની સમવ્યામિ (ફુડ્યા) અહીં એક વાત ધ્યાનમાં રાખવી કે જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, તપ, વીર્ય - આ પાંચ જીવના વિભાવલક્ષણ છે. તથા ઉપયોગ એ જીવનું સ્વભાવલક્ષણ છે. જ્ઞાનાદિઅન્યતમ અને ઉપયોગ એ બન્ને પરસ્પર સમવ્યાપ્ત છે. જ્યાં જ્ઞાનાદિ પાંચમાંથી કોઈ એક હોય ત્યાં ઉપયોગ અવશ્ય હોય. તથા જ્યાં ઉપયોગ હોય ત્યાં જ્ઞાનાદિ પાંચમાંથી કોઈ પણ એક અવશ્ય હોય. આથી તે બન્ને વચ્ચે સમનિયતત્વ = સમવ્યાપ્તિ છે. તે જ રીતે શબ્દ, અંધકાર, ઉદ્યોત, પ્રભા, છાયા, આતપ - આ છમાંથી કોઈ એક જે હોય તે અવશ્ય ગ્રહણયોગ્ય દ્રવ્ય હોય છે. તથા જે ગ્રહણયોગ્ય દ્રવ્ય હોય તે અવશ્ય