Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 129

૨૨/૭ । जात्यन्तरात्मकोऽर्थो नित्यानित्यः ।
१७३९ નિત્ય , આ રૂપઈ અનિત્ય” એ ઈવચિત્રતા ભાસઈ છઈ, જણાઈ છે, દીસઈ છઈ. स्वरूपम् । तदुक्तं श्रीहरिभद्रसूरिभिः शास्त्रवार्तासमुच्चये “जात्यन्तरात्मकं वस्तु नित्यानित्यम्” (शा.वा. प स.७/५५) इति। तथाहि - आत्मत्वादिना आत्मनो नित्यत्वं मनुष्यत्वादिना चाऽनित्यत्वम्, मृत्त्व -पुद्गलत्वादिना घटस्य नित्यत्वम्, घटत्वादिना चाऽनित्यत्वमिति द्वैविध्यं वस्तुस्वभाववैचित्र्यतो भासते। ।
इदमेवाऽभिप्रेत्य सूत्रकृताङ्गवृत्तौ “सर्वव्यक्तिषु नियतं क्षणे क्षणेऽन्यत्वमथ च न विशेषः । सत्योश्चित्य- म पचित्योराकृति-जातिव्यवस्थानाद् ।।” (सू.कृ.१/१/१/१६ वृ. समुद्धृतमिदं पद्यम्) इत्युक्तम् उद्धरणरूपेण। र्श
પ્રશ્નને “ઉપાય-ર્ફિ-મંસમાવડો રૂય કયાં સળં” (વિ.આ.મ.રૂરૂ૭૧) ત્તિ વિશેષાવરમાળોक्तिरपि स्मर्तव्या। “हि हेतौ पादपूर्ती च विशेषेऽप्यवधारणे” (एका.का.४४) इति एकाक्षरसंज्ञकाण्डे । महीपसचिववचनादत्रावधारणे हि उपादर्शि। છે. તેથી જ શ્રીહરિભદ્રસૂરિજીએ શાસ્ત્રવાર્તાસમુચ્ચયમાં સાતમા સ્તબકમાં જણાવેલ છે કે “વસ્તુ જાત્યન્તર સ્વરૂપ નિત્યાનિત્ય છે. તે આ રીતે સમજવું :- આત્મત્વ સ્વરૂપે આત્મા નિત્ય છે તથા મનુષ્યત્વાદિ સ્વરૂપે આત્મા અનિત્ય છે. મૃત્ત્વ, પુદ્ગલત્વ આદિ સ્વરૂપે ઘટ નિત્ય છે તથા ઘટવાદિસ્વરૂપે ઘટ અનિત્ય છે. આમ વસ્તુનો સ્વભાવ વિવિધ પ્રકારનો હોવાથી નિત્યત્વ અને અનિયત્વ - આ બન્ને ધર્મો તેમાં ભાસે છે.
_) ચચ-અપચય છતાં આકૃતિ-જાતિ પ્રતિનિયત ) (ખે.) પ્રત્યેક વસ્તુમાં નિત્યાનિત્યત્વ પ્રમાણસિદ્ધ છે. આવા અભિપ્રાયથી જ સૂયગડાંગસૂત્રવ્યાખ્યામાં ઉદ્ધરણસ્વરૂપે જણાવેલ છે કે “દરેક વ્યક્તિમાં ચોક્કસ પ્રતિક્ષણ ફરક પડે જ છે. કેમ કે પ્રતિક્ષણ સર્વ વ્યક્તિઓમાં ચય-અપચય = વધ-ઘટ થયા જ કરે છે. તેમ છતાં પણ દરેક વ્યક્તિ ઉત્તર કાળમાં , સર્વથા ભિન્ન બનતી નથી. કારણ કે પૂર્વે જે આકૃતિ અને જાતિ હતી તે જ આકૃતિ અને જાતિ પશ્ચાત્ ા કાળે પણ ઉપલબ્ધ થાય છે. આકૃતિ-જાતિ તો તેની તે જ રહે છે.” કહેવાનો આશય એ છે કે દેવદત્ત, યજ્ઞદત્ત વગેરેમાં પ્રતિક્ષણ વધ-ઘટ થવાથી ફેરફાર (અનિત્યતા) પ્રાપ્ત થવા છતાં પણ તેનો આકાર 2 માણસના બદલે પશુનો નથી બની જતો. બ્રાહ્મણ જાતિના બદલે ક્ષત્રિય જાતિ થઈ નથી જતી. અથવા શારીરિક ચયાપચયના લીધે મનુષ્યજાતિ નાશ પામીને બીજી ક્ષણે દેવત્વજાતિ આવી ન જાય. આમ ચય-અપચયથી અનિત્યતા અને આકૃતિ-જાતિનૈયત્યથી નિત્યતા સિદ્ધ થાય છે. તેથી દરેક વ્યક્તિ-વસ્તુ નિત્યાનિત્ય છે' - તેવું આના દ્વારા જણાવાય છે.
ત્રલક્ષચથી વસ્તુમાં નિત્યાનિત્યતા પ્રસિદ્ધ ૪ (તે.) પ્રસ્તુતમાં વિશેષાવશ્યકભાષ્યની એક વાત પણ યાદ કરવા લાયક છે. ત્યાં શ્રીજિનભદ્રગણીક્ષમાશ્રમણે જણાવેલ છે કે “દરેક વસ્તુ કૃત-અકૃત = નિત્યાનિત્ય છે. કારણ કે દરેક વસ્તુનો સ્વભાવ ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રૌવ્યાત્મકત્વ છે.” મહીપ મંત્રીશ્વરે એકાક્ષરસંન્નકાંડમાં “હેતુ, પાદપૂર્તિ, વિશેષ, અવધારણ જ શાં.માં “અનિત્ય’ અશુદ્ધ પાઠ. 7 પુસ્તકોમાં “વૈચિત્રી' પાઠ. કો. (૧૩)નો પાઠ લીધો છે. ...* ચિહ્નયમધ્યવર્તી પાઠ પુસ્તકોમાં નથી. આ.(૧)માં છે. 1. વાદ-સ્થિતિ-મસ્વિમાવત તિ વૃતાકૃતં સર્વ