Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 132

☼ वैयाकरणमहाभाष्यप्रदीपोक्तिमीमांसा
१७४२
ऽविप्रतिपत्तेरिति भावनीयम् ।
यत्तु पतञ्जलिकृतवैयाकरणमहाभाष्यस्य प्रदीपे विवरणे कैयटेन “ त्रिविधा च अनित्यता (9) संसर्गाऽनित्यता, यथा स्फटिकस्य लाक्षाद्युपधाने स्वरूपतिरोधानेन पररूपप्रतिभासः । उपधानापगमे स्वरूपन प्रतिभासात् तु परिणामाऽभावः । ( २ ) परिणामाऽनित्यता, यथा बदरफलस्य श्यामतातिरोभावे નૌહિત્યચાડડવિર્ભાવઃ। (૩) પ્રŻસાઽનિત્યતા, સર્વાત્મના વિનાશ” (વૈ. મ. મા. પક્ષા. વાર્તિò ૧, પ્રવી.) ફત્યુ ન્,
o o /૭
तच्चिन्त्यम्, 'सर्वात्मना विनाश' इत्यस्य निरन्वयनाशाभिप्रायेऽप्रसिद्धिः, सान्वयनाशोपगमे च णि परिणामानित्यतायामेव तदन्तर्भावात्।
का
स्वनाशेऽपि स्वस्य कारणरूपेण मौलिकस्वरूपेण सामान्यधर्मेण वोपलम्भे सान्वयनाशोऽभिप्रेतः । વિવાદને સ્થાન મળતું નથી. આ રીતે પ્રસ્તુત વિષયમાં ઊંડાણથી વિભાવના કરવી. * ત્રિવિધ અનિત્યતા : કૈયટ **
(યત્તુ.) પતંજલિ ઋષિએ કરેલ વૈયાકરણમહાભાષ્ય ઉપર ‘પ્રદીપ’ નામની વ્યાખ્યાને બનાવનાર કૈયટ' નામના વિદ્વાને અનિત્યતા અંગે નીચે મુજબ જણાવેલ છે કે ‘અનિત્યતા ત્રણ પ્રકારની છે. (૧) સંસર્ગઅનિત્યતા. જેમ કે સ્ફટિકની બાજુમાં લાક્ષારસના પિંડને (= લાખને) રાખવામાં આવે તો સ્ફટિકનું પોતાનું સ્વરૂપ ઢંકાઈ જાય છે અને પરસ્વરૂપનો પ્રતિભાસ થાય છે. સ્ફટિકના ઉજ્જવળ સ્વરૂપનું આ તિરોધાન એ તેની સંસર્ગઅનિત્યતા છે. લાક્ષારસપિંડ સ્વરૂપ ઉપાધિ રવાના થતાં સ્ફટિક પોતાના ઉજ્જવળ સ્વરૂપે જણાય છે. તેથી ત્યારે તેમાં ઔપાધિક એવા લાલાશ-કાળાશ વગેરે પરિણામનો અભાવ થઈ જાય છે. (૨) પરિણામ અનિત્યતા. જેમ કે બોરનું ફળ કાચું હોય ત્યારે કાળું (કે લીલું) હોય છે અને પાકે એટલે લાલ થાય છે. તેથી બોરના ફળની કાળાશનો તિરોભાવ અને લાલાશનો આવિર્ભાવ સર્વસ્વરૂપે વિનાશ.’
! એ તેની પરિણામઅનિત્યતા છે. (૩) પ્રધ્વંસઅનિત્યતા એટલે સર્વાત્મના
* કૈયટમતમીમાંસા
=
(ષ્વિ.) અહીં ત્રીજી અનિત્યતામાં ‘સર્વાત્મના' આ પ્રમાણે કૈયટે જે જણાવેલ છે તે વિચારણીય છે. કારણ કે ‘સર્વાત્મના નાશ' આવું કહેવાથી જો ‘નિરન્વયનાશ = ઉપાદાનકારણસહિત કાર્યનો નાશ’આવો અભિપ્રાય કૈયટને અભિમત હોય તો તેવો નાશ અપ્રસિદ્ધ છે. ઘટનો ઘટત્વરૂપે નાશ થવા છતાં મૃત્ત્વરૂપે = કારણસ્વરૂપે તો તેનો અન્વય જ ઉપલબ્ધ થાય છે. તેથી નિરન્વય નાશ નિર્મૂળ નાશ અપ્રસિદ્ધ હોવાથી તસ્વરૂપ પ્રધ્વંસઅનિત્યતા અપ્રસિદ્ધ બનવાનો દોષ કૈયટમતમાં પ્રસક્ત થશે. તથા જો ‘સર્વાત્મના નાશ' શબ્દથી સાન્વયનાશ કૈયટને અભિપ્રેત હોય તો પરિણામઅનિત્યતામાં જ પ્રધ્વંસઅનિત્યતાનો સમાવેશ થઈ જવાથી અનિત્યતાના ત્રણ ભેદના બદલે બે જ ભેદ બની જશે. આ સાન્વયનાશની વિચારણા
(સ્વ.) ‘સાન્વયનાશ’ એટલે અન્વયયુક્ત નાશ. નાશ પામવા છતાં કારણસ્વરૂપે કે મૂળ સ્વરૂપે કે સ્વગત સામાન્યધર્મસ્વરૂપે જેની ઉપલબ્ધિ થતી હોય તે નાશ સાન્વયનાશ કહેવાય. દા.ત.ઘટનાશ