Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 115

१७२५
११/६
___ वस्तुस्वभावनिषेधाऽयोगः । પણિ એકઈની તુચ્છતા કહિંઇ, તો ઘણો વ્યવહાર વિલોપાઈ. तद्वत् सदंशाऽसदंशयोरपि नैकस्य तुच्छत्वमपरस्याऽतुच्छत्वम्” (अने.व्य.नयनिरूपणपूर्व-भाग-१/पृ.४०) इति । ए
ततश्चाऽस्ति-नास्तिस्वभावयोः परस्परविलक्षणयोः नास्तिस्वभावस्याऽऽपेक्षिकतया तुच्छत्वाभिधाने । तु अणुत्व-महत्त्व-ज्येष्ठत्व-कनिष्ठत्व-द्वित्वादिसापेक्षभावगोचरबहुविधसार्वजनीनस्वारसिकव्यवहारविलोपाद् । मध्यमसंविन्मात्रे विश्रान्तिः स्यात् । सा च बहुधा दूषिता सम्मतितर्क-द्वादशारनयचक्र-स्याद्वादरत्नाकर -शास्त्रवार्तासमुच्चयाऽनेकान्तजयपताकादौ। अतो व्यवहारतः केचिदर्थाः निरपेक्षाः केचिच्च सापेक्षा र्श अनुभवबलेनैव श्रद्धेयाः, तथैव पदार्थवैचित्र्यस्य व्यवस्थितत्वात् ।
वस्तुतः यथा नास्तिस्वभावः परद्रव्य-क्षेत्राद्यपेक्षः तथा अस्तिस्वभावोऽपि स्वद्रव्य-क्षेत्राद्यपेक्ष । एवेति उभयत्र व्यञ्जकव्यङ्ग्यत्वं तुल्यमेव । इदमेवाऽभिप्रेत्योक्तं देवचन्द्रवाचकैः नयचक्रसारे “व्यञ्जकयोगे सत्ता स्फुरति। तथा असत्ताया अपि स्फुरणात् पदार्थानाम् अनियता प्रतिपत्तिः” (न.च.सा.पृ.१५१) का તથા પ્રકારનો સ્વભાવ જ અહીં નિયામક છે. તેથી “વસ્તુનો અસ્તિસ્વભાવ અતુચ્છ = પારમાર્થિક છે. જ્યારે વસ્તુનો નાસ્તિસ્વભાવ તુચ્છ = કાલ્પનિક છે' - આવું કહી શકાતું નથી.” આમ અસ્તિસ્વભાવ અને નાસ્તિસ્વભાવ ઉપરોક્ત રીતે અવ્યંગ્ય અને વ્યંગ્ય હોવા સ્વરૂપે પરસ્પરવિલક્ષણ સિદ્ધ થાય છે. તેમ છતાં બન્ને છે તો પારમાર્થિક જ. એવું ઉપરોક્ત ચર્ચા દ્વારા નક્કી થાય છે.
છ સાપેક્ષભાવો પારમાર્થિક ક (તતડ્યા.) તેથી પરસ્પર વિલક્ષણ એવા અસ્તિસ્વભાવ અને નાસ્તિસ્વભાવ - આ બેની અંદર નાસ્તિ સ્વભાવ આપેક્ષિક = પરદ્રવ્યાદિસાપેક્ષ હોવાથી તુચ્છ છે' - એવું જો કહેવામાં આવે તો અણુત્વ, મહત્ત્વ, જ્યેષ્ઠત્વ, કનિષ્ઠત્વ, દ્વિત્વ વગેરે સાપેક્ષ ભાવો પણ તુચ્છ સાબિત થવાથી તે સંબંધી અનેક પ્રકારના સર્વજનપ્રસિદ્ધ સ્વારસિક વ્યવહારનો વિલોપ થઈ જશે. તેથી તે બધા વ્યવહાર અને વ્યવહાર્ય વી વસ્તુનો ઉચ્છેદ થઈ જવાના લીધે કેવલ મધ્યમ સંવિમાત્રમાં = શેયાકારશૂન્ય જ્ઞાનમાત્રમાં જ જગતની વિશ્રાન્તિ થઈ જશે. તથા મધ્યમજ્ઞાનમાત્રવિશ્રાન્તિ સ્વરૂપ શૂન્યવાદનું તો સંમતિતર્ક, દ્વાદશાનિયચક્ર, જd સ્યાદ્વાદરત્નાકર, શાસ્ત્રવાર્તાસમુચ્ચય, અનેકાન્તજયપતાકા વગેરે ગ્રંથમાં અનેક પ્રકારે ખંડન કરેલ છે. આથી વ્યવહારની અપેક્ષાએ કેટલાક પદાર્થો નિરપેક્ષ છે અને કેટલાક પદાર્થો સાપેક્ષ છે – તેમ અનુભવના બળથી જ સ્વીકારવું જોઈએ. કેમ કે પદાર્થમાં વૈવિધ્ય તે જ પ્રમાણે રહેલ છે.
જ અતિરવભાવ પણ વ્યંજકવ્યંગ્ય જ (વસ્તુ) વાસ્તવમાં તો જેમ નાસ્તિસ્વભાવ પરદ્રવ્ય-ક્ષેત્રાદિને સાપેક્ષ છે તેમ અસ્તિસ્વભાવ પણ સ્વદ્રવ્ય-ક્ષેત્રાદિને સાપેક્ષ જ છે. તેથી અસ્તિસ્વભાવ અને નાસ્તિસ્વભાવ - બન્નેમાં વ્યંજકવ્યંગ્યત્વ = પ્રતિયોગિજ્ઞાનવ્યંગ્યત્વ = પ્રતિયોગિજ્ઞાનજન્યજ્ઞાનવિષયત્વ તો સમાન રીતે રહેલું જ છે. આ જ અભિપ્રાયથી ઉપાધ્યાય શ્રીદેવચન્દ્રજીએ નયચક્રસાર ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે “યંજકનો યોગ થતાં સત્તા = અસ્તિસ્વભાવ જણાય છે. તથા અસત્તા = નાસ્તિસ્વભાવ પણ વ્યંજકના યોગથી જણાય છે. પરંતુ પદાર્થોની જાણકારી અનિયત હોય છે.” અનિયત = અનિયતવ્યંજકસંપાદ્ય. મતલબ કે જુદા-જુદા વ્યંજકો દ્વારા પદાર્થોની