Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 117

૨૬/૬ ० प्रतीत्यभावानां पारमार्थिकता 0
१७२७ तद्वृत्तिलेशस्त्वेवम् “ते = प्रतीत्यभावाः, व्यञ्जकमुखदर्शिनः = प्रतिनियतव्यञ्जकव्यङ्ग्याः सन्तः परापेक्षा प। इति न च = नैव तुच्छाः ।
प्रतियोग्यनुस्मरणमत्र सप्रतियोगिकज्ञानसामग्रीसम्पादनार्थम्, न तु विकल्पशिल्पकदर्थनार्थमिति भावः। ।
अथ धर्मिज्ञानसामग्र्या एव धर्मज्ञानसामग्रीत्वात्कथमणुत्व-महत्त्वादिधर्मिज्ञाने तज्ज्ञानहेतुविलम्ब इत्यत म સાદું –
(ત) તેનો પ્રસ્તુતમાં ઉપયોગી થોડોક અંશ નીચે મુજબ છે. “હ્રસ્વત્વ-દીર્ઘત્વાદિ પ્રતીત્યભાવો = સાપેક્ષભાવો વ્યંજકનું મોઢું જોનારા છે, સ્વભંજકની અપેક્ષા રાખનારા છે. તેથી તે પ્રતિનિયત એવા અભિવ્યંજકથી = પ્રતિયોગીજ્ઞાનથી અભિવ્યંગ્ય બને છે. આવું હોવાથી તે પરસાપેક્ષ છે. પરંતુ તેટલા માત્રથી તે હૃસ્વત્વ-દીર્ઘત્વાદિ પ્રતીત્યભાવો વંધ્યાપુત્રવત્ તુચ્છ = કલ્પિત = મિથ્યા બની જતા નથી. (જેમ કે અનામિકા આંગળીમાં રહેલ હૃસ્વત્વ એ મધ્યમા અંગુલીને સાપેક્ષ હોવાથી મધ્યમાના જ્ઞાન દ્વારા તેની અભિવ્યક્તિ = બુદ્ધિ થાય છે. તથા અનામિકામાં રહેલ દીર્ઘત્વ એ કનિષ્ઠા આંગળીને સાપેક્ષ હોવાથી કનિષ્ઠા [છેલ્લી] આંગળીના જ્ઞાન દ્વારા અનામિકાગત દીર્ઘત્વની અભિવ્યક્તિ થાય છે. આથી અનામિકામાં રહેલ હૃસ્વત્વ મધ્યમાપ્રતિયોગિક તથા દીર્ઘત્વ કનિષ્ઠાપ્રતિયોગિક છે.)
જ પ્રતીત્યભાવ વિડંબનાપાત્ર નથી જ (ત્તિ.) પ્રસ્તુતમાં પ્રતિયોગીનું જ્ઞાન હસ્વત્વ-દીર્ઘત્વાદિ પ્રતીત્યભાવોની = સાપેક્ષભાવોની = સપ્રતિયોગિક ભાવોની અભિવ્યક્તિની = બુદ્ધિની સામગ્રીનું સંપાદન કરવા માટે છે. પરંતુ “સપ્રતિયોગિક ભાવો સતુ હોય તો સ્વઅભિવ્યક્તિ માટે તે બીજાની અપેક્ષા શા માટે રાખે ? તથા પરસાપેક્ષ = પ્રતિયોગિજ્ઞાનસાપેક્ષ હોય તો તે પરમાર્થથી સત્ = વાસ્તવિક કઈ રીતે કહેવાય ?' આવા વિકલ્પોનુંa, નિર્માણ કરીને સાપેક્ષ ભાવોની કદર્થના = વિડંબના = ખંડન કરવા માટે પ્રતિયોગીના જ્ઞાનની વાત અહીં કરવામાં નથી આવી. આ પ્રમાણે અહીં તાત્પર્ય છે.
>ધર્માજ્ઞાનસામગ્રી એ જ ધર્મજ્ઞાનસામગ્રી : મીમાંસા 3 પૂર્વપક્ષ :- (અથ.) ઘટનું જ્ઞાન કરવા માટે ચક્ષુસજ્ઞિકર્ષ, આલોકસંયોગ વગેરે જે કારણ સામગ્રીની અપેક્ષા હોય છે તે જ સામગ્રી દ્વારા ઘટના નીલ-પીત વર્ણ વગેરે ગુણધર્મોનું પણ જ્ઞાન થઈ જ જાય છે. કારણ કે ધર્માજ્ઞાનની સામગ્રી એ જ ધર્મજ્ઞાનની સામગ્રી છે. ધર્મી = ઘટ. ધર્મ = નીલ-પીત રૂપ વગેરે. ઘટનું ચાક્ષુષ પ્રત્યક્ષ થયા પછી ઘટના નીલ રૂપનું ચાક્ષુષ પ્રત્યક્ષ કરવા માટે બીજા કોઈ કારણની અપેક્ષા નથી રહેતી. તેથી ઘટચાક્ષુષ થયા પછી, અન્યવિધ કારણની ગેરહાજરીથી, ઘટના નીલ-પીતરૂપનું ચાક્ષુષ ઉત્પન્ન થવામાં વિલંબ થતો નથી. આ હકીકતને બધા જ લોકો નિર્વિવાદપણે સ્વીકારે છે. તેથી અણુત્વ-મહત્ત્વ, હ્રસ્વત્વ-દીર્ઘત્વ, સ્થૂલત્વ-કૃશત્વ, દૂરત્વ-સમીપત્ર વગેરે સાપેક્ષ ગુણધર્મો જો પરમાર્થસત્ હોય તો તેના આશ્રયભૂત ઘટ-પટ-આંગળી-શરીર-પર્વત-મકાન વગેરે ધર્મીનું જ્ઞાન થાય ત્યારે અણુત્વ-મહત્ત્વ, હૃસ્વત્વ-દીર્ઘત્વાદિ ગુણધર્મોનું ભાન થવામાં વિલંબ થવો ન જોઈએ. કારણ કે ધર્માજ્ઞાનસામગ્રી એ જ ધર્મજ્ઞાનસામગ્રીસ્વરૂપ છે. તેનાથી અતિરિક્ત કોઈ કારણની અપેક્ષા ધર્મજ્ઞાનને હોતી નથી. ધર્મીશાન થાય ત્યારે ધક્ષ્મજ્ઞાનસામગ્રી પણ હાજર જ હોય. તેથી ધર્માજ્ઞાન થતાં