Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 122

१७३२ ० तृतीयसामान्यस्वभावसाधनम् ।
૨૨/૭ રી પણિ “એ દ્રવ્ય તેહ જ, જે પૂર્વિ અનુભવિલું હતું - એહ જ્ઞાન જેહથી થાઈ છઈ, તે સ નિત્યસ્વભાવ કહિઈ. प सति अपि 'तदेवेदं घटादिकं द्रव्यं यत् पूर्वं दृष्टम्' इति धी: = प्रत्यभिज्ञा पूर्वोत्तरविलक्षणपर्यायाग श्रयीभूतद्रव्यैक्यसाधिका येन हेतुना जायते स वस्तुनो नित्यस्वभावो निगद्यते । - तदुक्तम् आलापपद्धतौ “निज-निजनानापर्यायेषु ‘तदेवेदम्' इति द्रव्यस्य उपलम्भाद् नित्यस्वभावः” : (.૫.પૂ.૭૨) તિા પર્તન “ક્ષ વૈવિસ્થાનં વહેતોરે” (ત..૬૮૭) તિ તત્ત્વદે શાન્તરક્ષિતોरक्तिरपि निराकृता, प्रसिद्धप्रत्यभिज्ञाऽनुपपत्तिबलेनैव क्षणिकत्वबाधात् । तदुक्तं द्रव्यस्वभावप्रकाशे अपि कर “सोऽयं इदि तं णिच्चा" (द्र.स्व.प्र.६०) इति । प्रतिक्षणं प्रतिद्रव्यं वैविध्योपलम्भेऽपि ‘तदेवेदमिति पण प्रत्यभिज्ञाजनकध्रौव्यमेव तन्नित्यस्वभाव इत्याशयः । का द्रव्यार्थिकनयाऽभिप्रायेण विशेषावश्यकभाष्यवृत्तौ श्रीहेमचन्द्रसूरिभिः “यथा हि घट-पटादिसम्बन्धेन बहुरूपमपि आकाशं स्वयमविकारित्वाद् नित्यम्, एवं द्रव्यमपि” (वि.आ.भा.गा.६७ वृ.) इत्येवं द्रव्यत्वाછતાં પણ “આ ઘટાદિ દ્રવ્ય એ જ છે કે જેને મેં પૂર્વે જોયેલ હતું' - આવા પ્રકારની પ્રત્યભિજ્ઞા જેના દ્વારા ઉત્પન્ન થાય તે નિત્યસ્વભાવ કહેવાય છે. ઘટાદિ દ્રવ્યમાં પૂર્વોત્તર પર્યાયો વિલક્ષણ હોય છે. શ્યામત્વ, રક્તત્વ વગેરે પર્યાયો પરસ્પર વિલક્ષણ જ છે. આવા પૂર્વોત્તરકાલીન વિલક્ષણ પર્યાયોના આધારભૂત ઘટાદિ દ્રવ્યમાં પ્રત્યભિજ્ઞા પ્રતીતિ ઐક્યને = એકતાને = અભેદને સિદ્ધ કરે છે. આવી પ્રત્યભિજ્ઞા થવાનું કારણ વસ્તુમાં રહેલો નિત્યસ્વભાવ છે.
ફ પ્રત્યભિજ્ઞા નિત્યસ્વભાવની સાધક છે (ga[.) તેથી જ આલાપપદ્ધતિ ગ્રંથમાં દેવસેનજીએ જણાવેલ છે કે “પોત-પોતાના અનેક વિલક્ષણ હ, પર્યાયો દ્રવ્યમાં હાજર હોવા છતાં “આ તે જ છે' - આવી પ્રતીતિ = પ્રત્યભિજ્ઞા દ્રવ્યમાં થાય છે. તેથી
દ્રવ્યમાં નિત્યસ્વભાવ છે.” “પોતાના કારણના લીધે જ પદાર્થ માત્ર એક ક્ષણ રહે છે' - આ પ્રમાણે 2 તત્ત્વસંગ્રહમાં બૌદ્ધાચાર્ય શાન્તરક્ષિતે જે જણાવેલ છે તેનું પણ નિરાકરણ ઉપરની યુક્તિથી જ થઈ જાય
છે. કારણ કે સર્વલોકપ્રસિદ્ધ પ્રત્યભિજ્ઞા જ ક્ષણિકપક્ષમાં અસંગત થઈ જાય છે. પ્રસિદ્ધ પ્રત્યભિજ્ઞાની અનુપપત્તિના બળથી જ એકાન્તક્ષણિ– બાધિત થઈ જાય છે. દ્રવ્યસ્વભાવપ્રકાશ ગ્રંથમાં પણ દર્શાવેલ છે કે “દ્રવ્યમાં “આ તે જ છે' આવી પ્રતીતિ = પ્રત્યભિજ્ઞા થાય છે તે દ્રવ્યના નિત્યસ્વભાવના લીધે થાય છે.” આશય એ છે કે પ્રત્યેક પદાર્થ પરિવર્તનશીલ છે. પ્રતિક્ષણ દરેક વસ્તુમાં વિવિધ સ્વરૂપે પરિણમન થયા જ કરે છે. પ્રતિક્ષણ વિલક્ષણ પરિણમન થવા છતાં દ્રવ્યમાં એવું એકત્વ-ધ્રૌવ્ય રહે છે કે જેના લીધે આ તે જ છે' આવી પ્રત્યભિજ્ઞાત્મક પ્રતીતિ થાય છે. આ પ્રત્યભિજ્ઞાજનક દ્રૌવ્ય તે જ દ્રવ્યનો નિત્યસ્વભાવ છે.
# દ્રવ્યવાવચ્છેદેન નિત્યરવભાવ : શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ & (ા.) મલવારી શ્રી હેમચન્દ્રસૂરિજીએ વિશેષાવશ્યકભાષ્યવ્યાખ્યામાં “જેમ ઘટ-પટ વગેરેના સંબંધથી બહુરૂપી એવું પણ આકાશ સ્વયં નિર્વિકારી હોવાથી નિત્ય છે, તેમ દ્રવ્ય પણ સ્વયં નિર્વિકારી હોવાના * “હુતું = હતું. આધારગ્રંથ-ઐતિહાસિક રાસ સંગ્રહ ભાગ-૨, આનંદઘન બાવીસી સ્તબક. 1. ‘તોડમિતિ તદ્ નિત્ય