Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 125

o o/૭
विशेषस्य सामान्यरूपेण नित्यता
१७३५
केनचिद् रूपेणैव तल्लक्षणव्यवस्थिते: । (3)
मृत्त्वादिना पुद्गलत्वादिना वा घटस्य ध्वंसाऽप्रतियोगितया नित्यत्वाऽप्रच्यवात्, केनचिद् रूपेणैव तल्लक्षणव्यवस्थितेः, न तु सर्वैरेव वस्तुगतधर्मैः; पर्यायविशेषरूपेण ध्वंसप्रतियोगितायाः द्रव्यत्वावच्छिन्ने सत्त्वात्। ततश्च येन सामान्यरूपेण ध्वंसाऽप्रतियोगित्वं तेन रूपेण नित्यत्वमिति भावः। इयांस्तु विशेषो यद् आत्मादिपदप्रवृत्तिनिमित्तभूतेन आत्मत्वादिना आत्मादेः नित्यत्वं तेन म् रूपेण तद्भावाऽव्ययत्वात्, घटादिपदप्रवृत्तिनिमित्तभूतेन घटत्वादिना घटस्य तु नेति ।
र्श
क
ननु तद्भावेन व्ययश्चेत् प्रसिद्धः तदा तदभावरूपं नित्यत्वं आत्मत्वादिना आत्मादौ सम्भवेत् । स एव गगनारविन्दसोदर इति चेत् ?
र्णि
શંકા :- (નનુ.) જૈનદર્શન મુજબ, તત્ત્વાર્થસૂત્રમાં જણાવ્યા પ્રમાણે તદ્ભાવનો મૂળભૂત સ્વરૂપનો અવ્યય = અનુચ્છેદ એ નિત્યત્વનું સ્વરૂપ છે. અનુચ્છેદ એટલે ઉચ્છેદનો અભાવ. તેથી સાદી ભાષામાં કહીએ તો ‘મૂળભૂત સ્વરૂપી વસ્તુના ઉચ્છેદનો અભાવ એટલે નિત્યત્વ.' પરંતુ આત્મત્વ-પુદ્ગલત્વાદિ મૂળભૂત સ્વરૂપે વસ્તુનો ઉચ્છેદ પ્રસિદ્ધ હોય તો તેના અભાવને નિત્યત્વ કહી શકાય. તથા તે મુજબ આત્મત્વરૂપે આત્માના ઉચ્છેદનો અભાવ એ જ આત્મનિષ્ઠ નિત્યત્વ આવું કહી શકાય. પરંતુ મૂળભૂત સ્વરૂપે વસ્તુનો ઉચ્છેદ જ આકાશપુષ્પસમાન છે. જેમ આકાશપુષ્પ અપ્રસિદ્ધ હોવાથી તેનો અભાવ પણ અપ્રસિદ્ધ છે તેમ મૂળભૂત સ્વરૂપે વસ્તુનો ઉચ્છેદ અપ્રસિદ્ધ હોવાથી તેના અભાવસ્વરૂપ નિત્યત્વ
=
રો
प
रा
સમાધાન :- (મુત્ત્વા.) ના, તમારી શંકા વ્યાજબી નથી. કારણ કે ઘટનો સર્વથા નાશ થતો નથી. પરંતુ ઘટત્વાદિસ્વરૂપે જ નાશ થાય છે. ઘટ ઉપર દંડપ્રહાર કરવા છતાં ઘટનો માટીસ્વરૂપે નાશ થતો નથી. તેથી ઘટ ઘટત્વસ્વરૂપે ભલે ધ્વંસનો પ્રતિયોગી બને. પરંતુ મૃત્ત્વાદિસ્વરૂપે કે પુદ્ગલત્વાદિરૂપે ઘટ ધ્વંસનો પ્રતિયોગી બનતો નથી. મૃત્ત્વાદિરૂપે કે પુદ્ગલત્વાદિરૂપે તો ઘટમાં ધ્વંસની અપ્રતિયોગિતા જ રહેલી છે. તેથી મૃત્ત્વ-પુદ્ગલત્વાદિરૂપે ઘટમાં ધ્વંસનિરૂપિત પ્રતિયોગિતાનો અભાવ હાજર જ છે. તે કારણસર ઘટમાં નિત્યત્વ બાધિત થતું નથી. મૃત્ત્વાદિલક્ષણ કોઈક ચોક્કસ સ્વરૂપે જ ધ્વંસપ્રતિયોગિત્વાભાવાત્મક નિત્યત્વલક્ષણ ઘટમાં રહે છે. વસ્તુગત બધા જ ગુણધર્મોથી નિત્યત્વલક્ષણ ક્યાંય રહેતું નથી. કારણ કે વિશેષપર્યાયસ્વરૂપે ધ્વંસપ્રતિયોગિતા તો બધા જ દ્રવ્યમાં રહે જ છે. તેથી જે સામાન્ય સ્વરૂપે પદાર્થમાં ધ્વંસની અપ્રતિયોગિતા હોય તે સ્વરૂપે પદાર્થમાં નિત્યતા જાણવી - આવું અહીં તાત્પર્ય છે. 리 * આત્મગત અને ઘટગત નિત્યત્વમાં તફાવત
(વાસ્તુ.) જૈનદર્શન મુજબ, સર્વ દ્રવ્યોમાં નિત્યસ્વભાવ રહેલો છે. તેમ છતાં ફરક એટલો છે કે આત્મા વગેરે પદની પ્રવૃત્તિના (પ્રયોગના) નિમિત્તભૂત આત્મત્વ વગેરે સ્વરૂપે આત્મા નિત્ય છે. કારણ કે તદ્ભાવનો = આત્મત્વરૂપે આત્માના અસ્તિત્વનો ઉચ્છેદ થતો નથી. જ્યારે ઘટ વગેરે પદની સ્ પ્રવૃત્તિના નિમિત્તભૂત ઘટત્વ વગેરે રૂપે ઘટ વગેરેના અસ્તિત્વનો વિલય થાય છે. તેથી જેમ આત્મત્વરૂપે આત્મા નિત્ય છે તેમ ઘટત્વરૂપે ઘટ નિત્ય નથી.
* તદ્ભાવથી વ્યયની અપ્રસિદ્ધિ
નું કામ