Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 126

* ध्वंसप्रतियोगितानवच्छेदकरूपवत्त्वं नित्यत्वम्
१७३६
न, ध्वंसप्रतियोगितानवच्छेदकरूपवत्त्वस्यैव तदर्थत्वात् ।
“ न च एवं कम्बुग्रीवादिमत्त्वेन घटस्य नित्यत्वं स्यादिति वाच्यम्,
o o/૭
પણ અપ્રસિદ્ધ બની જશે. સર્વથા અસત્ = અવિદ્યમાન વસ્તુનો નિષેધ થઈ શકતો નથી. કોઈક સ્વરૂપે વસ્તુ પ્રસિદ્ધ હોય, ક્યાંક રહેતી હોય તેનો જ અન્યત્ર અભાવ કહી શકાય. મૂળસ્વરૂપે વસ્તુનો ઉચ્છેદ ક્યાંય પણ પ્રસિદ્ધ નથી. તેથી તેના અભાવ રૂપે નિત્યત્વનું વિધાન કરવું કઈ રીતે વ્યાજબી કહેવાય ? મૌલિક સ્વરૂપે ધ્વંસની પ્રતિયોગિતા અપ્રસિદ્ધ હોવાથી મૌલિકસ્વરૂપે ધ્વંસપ્રતિયોગિતાના અભાવાત્મક નિત્યત્વની પ્રસિદ્ધિ અશક્ય છે. તેથી આત્મત્વ-પુદ્ગલત્વાદિથી અવચ્છિન્ન ધ્વંસપ્રતિયોગિતાના અભાવને આત્માદિગત નિત્યત્વ કહી ન શકાય.
છે તત્ત્વાર્થસૂત્રની છણાવટ છે
સમાધાન :- (7, ધ્વંસ.) ના, તમારી દલીલ વ્યાજબી નથી. કારણ કે વાચકશિરોમણિ ઉમાસ્વાતિજી મહારાજે તત્ત્વાર્થસૂત્રમાં ‘તજ્ઞાવાવ્યયં નિત્યમ્’ - આ પ્રમાણે જે કહેલું છે, તેનો પારમાર્થિક અર્થ એટલો જ છે કે ધ્વંસપ્રતિયોગિતાઅનવચ્છેદકરૂપવત્ત્વ એટલે નિત્યત્વ. તદ્ભાવનો અવ્યય એટલે ધ્વંસની પ્રતિયોગિતાનો અભાવ નહિ પરંતુ સપ્રતિયોગિતાનો અનવચ્છેદક ગુણધર્મ. આવું માનવાથી કોઈ દોષ આવતો નથી.
# નવ્યન્યાયની પરિભાષામાં નિત્યત્વનો પરિચય
સ
સ્પષ્ટતા :- ધ્વંસની પ્રતિયોગિતાનો અવચ્છેદક ગુણધર્મ હોવો તે જ વસ્તુગત અનિત્યતા છે. તથા ધ્વંસની પ્રતિયોગિતાનો અનવચ્છેદક ગુણધર્મ હોવો તે જ વસ્તુગત નિત્યતા છે. આત્મામાં રહેલ ધ્વંસપ્રતિ॥ યોગિતાઅનવચ્છેદક આત્મત્વ ધર્મ એ જ આત્માની નિત્યતા છે. ઘટમાં રહેલ સપ્રતિયોગિતાઅનવચ્છેદક
-
મૃત્ત્વાદિ ગુણધર્મ એ જ ઘટની નિત્યતા છે. આત્મામાં સપ્રતિયોગિતાઅવચ્છેદક મનુષ્યત્વાદિ ધર્મ પ્રસિદ્ધ રસ છે. તથા ઘટમાં ધ્વંસપ્રતિયોગિતાના અવચ્છેદક તરીકે ઘટત્વાદિ ધર્મ પ્રસિદ્ધ છે. આમ ધ્વંસપ્રતિયોગિતાઅવચ્છેદક ધર્મ પ્રસિદ્ધ હોવાથી ધ્વંસપ્રતિયોગિતાઅવચ્છેદકભિન્ન ગુણધર્મની હાજરી એ જ દ્રવ્યગત નિત્યતા છે” – આવું કહેવામાં પ્રતિયોગીની અપ્રસિદ્ધિ વગેરે કોઈ દોષ આવતો નથી. આત્મત્વ-મૃત્ત્વ વગેરેમાં ધ્વંસપ્રતિયોગિતાઅવચ્છેદકભેદ ૨હે જ છે. મતલબ કે આત્માદિનિષ્ઠ ધ્વંસપ્રતિયોગિતાના અવચ્છેદકીભૂત મનુષ્યત્વાદિનો ભેદ આત્મત્વ વગેરેમાં રહે જ છે. આમ ‘તત્ત્વાર્થસૂત્રમાં દર્શાવેલ તદ્ભાવઅવ્યય ધ્વંસપ્રતિયોગિતાઅનવચ્છેદકધર્મવત્ત્વસ્વરૂપ છે’ તેવું માનવું નિર્દોષ છે.
- કંબુગ્રીવાદિમત્ત્વરૂપે નિત્યત્વની
આપત્તિ
શંકા :- (“ન ૬.) ધ્વંસપ્રતિયોગિતાઅનવચ્છેદક ધર્મવત્ત્વ એ જ જો નિત્યતા હોય તો ઘટ કંબુગ્રીવાદિમત્ત્વસ્વરૂપે નિત્ય બનવાની આપત્તિ આવશે. કારણ કે ઘટધ્વંસની પ્રતિયોગિતાનો અવચ્છેદક ઘટત્વ છે, કંબુગ્રીવાદિમત્ત્વ નથી. ઘટત્વની અપેક્ષાએ કંબુગ્રીવાદિમત્ત્વ ગુરુધર્મ છે. તથા ‘લઘુધર્મ હાજર હોય તો ગુરુધર્મ અવચ્છેદક બનતો નથી’ - આવો નિયમ તાર્કિક જગતમાં પ્રસિદ્ધ છે. મૃત્ત્વ, દ્રવ્યત્વની જેમ કંબુગ્રીવાદિમત્ત્વ ઘટીય ધ્વંસપ્રતિયોગિતાનો અનવચ્છેદક હોવાથી ઘટ જેમ મૃત્ત્વ, દ્રવ્યત્વની અપેક્ષાએ નિત્ય છે તેમ કંબુગ્રીવાદિમત્ત્વની અપેક્ષાએ પણ નિત્ય બની જશે. તેથી ધ્વંસપ્રતિયોગિતાઅનવચ્છેદકધર્મવત્ત્વને
-