Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 101

१७११
११/५
• स्वभावव्याख्यादर्शनम् । તે માટઈ ગુણવિભાગ કહીનઈ, સ્વભાવવિભાગ હિવઈ કહિઈ છઈ –
स्वद्रव्यादिचतुष्टयापेक्षया तु गुणाः स्वभावा भवन्त्येव, द्रव्याण्यपि भवन्ति, स्वद्रव्यादीनां समानत्वेन तदपेक्षया द्रव्य-गुण-स्वभावानां कथञ्चिदभिन्नत्वात् । इदमेवाभिप्रेत्य देवसेनेन आलापपद्धती “धर्मापेक्षया स्वभावा गुणा न भवन्ति। स्वद्रव्यादिचतुष्टयापेक्षया परस्परं गुणाः स्वभावा भवन्ति, द्रव्याण्यपि । भवन्ति” (आ.प.पृ.१२) इत्युक्तम् । अतो गुणविभागप्रतिपादनोत्तरं स्वभावविभागप्रतिपादनं सङ्गच्छते। म
“स्वभावो हि स्वद्रव्य-गुण-पर्यायानुगतं स्वरूपाऽस्तित्वम्” (म.स्या.रह.श्लो.२/पृ.१७८) इति मध्यमपरिमाणस्याद्वादरहस्ये यशोविजयवाचकाः । ___गुण-पर्याययोः स्वकार्ये प्रवृत्तिः = स्वभावः इत्यभिप्रायेण सङ्ग्रहशतके '“गुण-पज्जायपवित्ति क भावो, निअवत्थुधम्मो सो” (स.श.४१) इत्युक्तम् ।
प्रवचनसारव्याख्यायां “स्वभावः तु द्रव्यस्य परिणामः अभिहितः । यः एव द्रव्यस्य स्वभावभूतः परिणामः, ... સઃ ઇવ વિશિષ્ટ ગુણ: (ઈ.સ.૧૦૬ પૃ.પૂ.ર9રૂ) રૂતિ સમૃતવા | तत्त्वनिर्णयप्रासादे तु श्रीविजयानन्दसूरिभिः “यद्यपि गुण-पर्याययोः एव अन्तर्भूतत्वेन स्वभावः न
ગુણો રવભાવ-દ્રવ્યાત્મક બને છે (સ્વા.) જ્યારે સ્વ-સ્વ દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાલ-ભાવની અપેક્ષાએ ગુણો તો સ્વભાવાત્મક બને છે જ. તદુપરાંત, ગુણો દ્રવ્યાત્મક પણ બને છે. કારણ કે દ્રવ્ય, ગુણ અને સ્વભાવના સ્વદ્રવ્ય-ક્ષેત્રાદિ સમાન છે. તેથી તેની અપેક્ષાએ દ્રવ્ય-ગુણ-સ્વભાવ કથંચિત્ અભિન્ન છે. આ જ અભિપ્રાયથી દેવસેનજીએ આલાપપદ્ધતિ ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે ધર્મની અપેક્ષાએ સ્વભાવો ગુણ નથી બનતા. જ્યારે સ્વદ્રવ્યાદિચતુષ્ટયની અપેક્ષાથી પરસ્પર ગુણો સ્વભાવ થઈ જાય છે અને સ્વભાવો ગુણ થઈ જાય છે), તેમજ ગુણો દ્રવ્ય પણ થઈ જાય છે. તેથી ગુણવિભાગનું નિરૂપણ કર્યા બાદ સ્વભાવના વિભાગનું પ્રતિપાદન કરવું તે સંગત જ છે. એ.
) સ્વભાવની વ્યાખ્યા ) (“a) મહોપાધ્યાય શ્રીયશોવિજયજી મહારાજે મધ્યમપરિમાણ સ્યાદ્વાદરહસ્ય ગ્રંથમાં જણાવેલ છે તો કે “પોતાના દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયમાં અનુગત એવું સ્વરૂપ અસ્તિત્વ એ જ સ્વભાવ છે.” સ્વભાવની આ વ્યાખ્યાને પણ અહીં ખ્યાલમાં રાખવી. | (TMા.) “ગુણ-પર્યાયની સ્વકાર્યમાં પ્રવૃત્તિ તે સ્વભાવ કહેવાય' - આવા અભિપ્રાયથી સંગ્રહશતકમાં જણાવેલ છે કે “ગુણ-પર્યાયની પ્રવૃત્તિ એ ભાવ = સ્વભાવ છે. તે નિજવસ્તુનો ધર્મ છે.”
૫ ગુણ-રવભાવની ઓળખ . (પ્રવ.) પ્રવચનસારવ્યાખ્યામાં અમૃતચન્દ્રાચાર્ય સ્વભાવ અને ગુણ અંગે જણાવે છે કે “સ્વભાવ તો દ્રવ્યનો પરિણામ કહેવાયેલ છે. દ્રવ્યસ્વભાવાત્મક જે પરિણામ છે તે જ “સત્’ થી = અસ્તિત્વથી અવિશિષ્ટ = અભિન્ન (તરીકે અભિપ્રેત હોય તો) ગુણ છે.”
હS સ્વભાવ અંગે વિજયાનંદસૂરિનું મંતવ્ય છે - (તત્ત.) તત્ત્વનિર્ણયપ્રાસાદ ગ્રંથમાં શ્રીવિજયાનંદસૂરિજીએ (= આત્મારામજી મહારાજે) તો આ અંગે જે પુસ્તકોમાં ‘હિવઈ” નથી. આ.(૧)+કો.(૧૩)માં છે. 1. T-પર્યાયપ્રવૃત્તિઃ = ભાવ, નિબવસ્તુધર્મ: સ: |