Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 107

??/૬
* प्रकरणपञ्चिकासंवादः
તે માટઈં સ્વદ્રવ્યાઘપેક્ષાઈ અસ્તિસ્વભાવ સર્વથા માનવો. (૧)
१७१७
प
तदपरिच्छेदे च तदसिद्धेः शून्यवादोऽपि न निरापदः । ततश्च स्वरूपसत्त्वमभ्युपेयमेव । अनेनैवाऽभिप्रायेणोक्तं प्रकरणपञ्चिकायां शालिकनाथमिश्रेण “स्वरूपसत्तैव प्रमाणसम्बन्धयोग्यता । यस्य हि स्वरूपमस्ति तत् प्रमाणेन परिच्छिद्यते” (प्र.प. पृ.९९) इति ।
परद्रव्यादिना नास्तित्ववत् स्वद्रव्यादिनाऽपि नास्तित्वाभ्युपगमे वस्तुनः कुतः सत्त्वं सम्भवेत् ? म् अस्तिस्वभावशालित्वादेव वस्तुनः सत्त्वं सम्पद्यते । उत्पाद-व्यय-ध्रौव्यमयास्तिस्वभावाधीनैव वस्तुनिष्पत्ति- शें रिति भावः । तदुक्तं प्रवचनसारे कुन्दकुन्दस्वामिना “ णत्थि विणा परिणामं अत्थो, अत्थं विणेह परिणामो । क दव्व-गुण-पज्जयत्थो अत्थो अत्थित्तणिव्वत्तो ।।” (प्र.सा. १०) इति । तदुक्तं माइल्लधवलेन अपि द्रव्यस्वभावप्रकाशे
2“अत्थिसहावे सत्ता” (द्र.स्व.प्र. ६० ) इति । ततः स्वद्रव्याद्यपेक्षया सर्वथा नियमेन अस्तिस्वभावः र्णि
=
=
(પ૬.) ‘પરદ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવથી વસ્તુ જેમ ગેરહાજર છે તેમ સ્વદ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવથી પણ વસ્તુ ગેરહાજર જ છે' - એમ સ્વીકારવામાં આવે તો વસ્તુનું અસ્તિત્વ જ કઈ રીતે સંભવે ? કારણ કે અસ્તિસ્વભાવને ધારણ કરવાથી જ વસ્તુ સત્ બને છે. આશય એ છે કે ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રૌવ્યમય અસ્તિસ્વભાવને આધીન વસ્તુજન્મ છે. તેથી જ પ્રવચનસાર ગ્રંથમાં કુંદકુંદસ્વામીએ જણાવેલ છે કે ‘આ લોકમાં પરિણામ વિના પદાર્થ નથી. તથા પદાર્થ વિના પરિણામ નથી. પદાર્થ દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયમાં રહેલો છે. તથા (ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રૌવ્યમય) અસ્તિત્વથી પદાર્થ નિષ્પન્ન થયેલો છે.' તેથી માઈલ્લધવલ નામના દિગંબર વિદ્વાને પણ દ્રવ્યસ્વભાવપ્રકાશ ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે ‘અસ્તિસ્વભાવ હોય તો જ વસ્તુમાં અસ્તિતા વિદ્યમાનતા સંભવે.’ તેથી સ્વદ્રવ્ય-ક્ષેત્રાદિની અપેક્ષાએ વસ્તુમાં અવશ્ય અસ્તિસ્વભાવ
સત્તા =
રા
તમામ વસ્તુમાં શશશૃંગની જેમ સ્વરૂપતઃ સત્તાને સ્વીકારવામાં ન આવે તો જ્ઞાન-શેય-જ્ઞાતાના વિરહથી શૂન્યતાની આપત્તિ આવે - તેમ સમજવું. તેમજ જ્યારે જ્ઞાન, શેય વગેરે જ નહીં હોય ત્યારે આપણે શૂન્યવાદને જાણી જ કેવી રીતે શકશું ? કેમ કે જો ત્યારે ‘શૂન્યવાદ છે' એવી જાણ થાય તો જ્ઞાન અને શેય બન્નેનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ થઈ જાય છે. કેમ કે જે જાણે છે તે જ્ઞાન છે અને જેને જાણે છે તે શેય છે. આથી શૂન્યવાદ જ જ્ઞેય થઈ જાય છે. અને જો શૂન્યવાદ જ્ઞેય (જ્ઞાનનો વિષય) ન હોય તો ‘શૂન્યવાદ છે' - આવું સિદ્ધ કરવું શક્ય જ નહીં બને. આથી શૂન્યવાદ પણ સર્વથા નિરાપદ નથી, અનિષ્ટાપત્તિશૂન્ય નથી. તેથી વસ્તુની સ્વરૂપસત્તાને માનવી જ જોઈએ.
* અસ્તિવભાવ અંગે શાલિકનાથમત
al
(ને.) આ અભિપ્રાયથી જ પ્રકરણપંચિકા ગ્રંથમાં મીમાંસકમૂર્ધન્ય શાલિકનાથમિશ્ર જણાવેલ છે કે ‘સ્વરૂપસત્તા એ જ વસ્તુમાં પ્રમાણનો સંબંધ થવાની યોગ્યતા છે. કારણ કે જેનું સ્વરૂપ સત્ હોય, જે વસ્તુ સ્વરૂપતઃ સત્ હોય, જે સ્વરૂપસત્તાને ધારણ કરે તે જ વસ્તુનો પ્રમાણથી નિશ્ચય થઈ શકે.' * સ્વદ્રવ્યાદિસાપેક્ષ અસ્તિસ્વભાવ
A
♦ ‘સર્વથા’ પાઠ ધ.માં નથી. 1. નાસ્તિ વિના રિળામમ્ અર્થ, અર્થ વિના હૃ પરિગામઃ। દ્રવ્ય-મુળ-પર્યયસ્થઃ અર્થ: અસ્તિત્વનિવૃત્તઃ। 2. અસ્તિત્વમાવે સત્તા
4