Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 106

* स्वभावलाभप्रयुक्तसंशयविमर्शः
=
११/६
१७१६
च प्रत्यक्षविरुद्धत्वान्नाभ्युपगन्तुमर्हति ।
प
म
इदमेवाभिप्रेत्योक्तं बृहन्नयचक्रे " सत्तं जो ण हु मण्णइ पच्चक्खविरोहियं हि तस्समयं । णो णेयं, ण रा ફ્રિ બાળ, ન સંસયં, ન નિષ્ઠયં ના।।” (યુ.ન.૬.૮૦) તિ। યમાશયઃ - સત્વમાવાનીારે ज्ञेय-ज्ञानाद्युच्छेदः प्रसज्येत । किन्तु ज्ञेयादिकमिहास्त्येव । ज्ञेयसत्त्वादेव कस्यचित् क्वचित् संशय उत्पद्यते। ततश्च संशयोऽपि वस्तुसत्त्वमेव साधयति । न हि खरशृङ्गादिसन्देहः कस्यचिद् भवति । खरादेः शृङ्गादेश्च सत्त्वेऽपि तयोः अवयवाऽवयविभावस्य उपादानोपादेयभावस्य वाऽसत्त्वेन इदं क खरशृङ्गम् अश्वशृङ्गं वा ?' इति संशयादिः न भवति । ततश्च वस्तुसत्त्वानङ्गीकारे संशयादिः र्ण नैव सङ्गच्छेत।
का
स्वरूपसत्ताया विरहे शशशृङ्गवत् प्रमाणग्राह्यत्वस्यैवाऽयोगेन ज्ञान - ज्ञेय - ज्ञातृविरहात् शून्यतापत्तिः द्रष्टव्या । किञ्च ज्ञान - ज्ञेयादिविरहे शून्यवादोऽपि कथं ज्ञायेत ? तत्परिच्छेदे ज्ञान - ज्ञेयसत्त्वं सिध्येत । તો પછી વસ્તુ કયા સ્વરૂપે હાજર રહે ? કોઈ પણ સ્વરૂપે નહિ. નિઃસ્વભાવ વસ્તુ તો હોય જ નહિ. તેથી સર્વ વસ્તુના ઉચ્છેદની આપત્તિ આવશે. તથા આ આપત્તિને ઈષ્ટાપત્તિ તરીકે સ્વીકારી શકાતી નથી. કેમ કે તે બાબત પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી વિરુદ્ધ છે. પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ દેરાસર-ઉપાશ્રય-ઉપકરણ આદિ વસ્તુને જણાવે જ છે. તેથી તેનો અભાવ માન્ય બની શકે તેમ નથી. તેના લીધે સર્વશૂન્યતાની શૂન્યવાદની આપત્તિ ઈષ્ટાપત્તિ તરીકે વધાવી શકાય તેમ નથી.
# સંશય પણ વસ્તુસત્ત્વસાધક
(વ.) આ જ અભિપ્રાયથી બૃહદ્ભયચક્ર ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે ‘જે સત્વભાવવાળી વસ્તુને માનતો
જ્ઞાન,
સુ નથી તેનો મત તો પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી વિરુદ્ધ છે. કારણ કે તેમના મતમાં નથી કોઈ શેય કે નથી કોઈ નથી કોઈ સંશય કે નથી કોઈ નિશ્ચય.' કહેવાનો આશય એ છે કે અસ્તિસ્વભાવનો સ્વીકાર કરવામાં ન આવે તો જ્ઞાન-શેય વગેરેનો પણ ઉચ્છેદ થશે. પરંતુ હકીકત એ છે કે સંસારમાં શેય પણ છે અને સંશય-નિશ્ચયાદિ સ્વરૂપ જ્ઞાન પણ છે. આથી જ આ સાપ છે કે દોરડું ?' - એવો સંશય ક્યારેક કોઈને થઈ જાય છે. સંશય પણ વસ્તુના અસ્તિત્વને જ સિદ્ધ કરે છે. કેમ કે જે વસ્તુઓ વર્તમાન હોય છે તેને જ લઈને સંશય ઉત્પન્ન થાય છે. કોઈને પણ ‘આ ગધેડાનું શીંગડું છે કે ઘોડાનું શીંગડું છે ?' - આવી શંકા નથી થતી. કેમ કે ગધેડાને કે ઘોડાને શીંગડું જ હોતું નથી. હા, ગધેડો, ઘોડો અને શીંગડુ એ ત્રણેય વસ્તુ જરૂર છે. પરંતુ ગધેડામાં કે ઘોડામાં શીંગડા સાથે અવયવ-અવયવીભાવ સંબંધ કે ઉપાદાન-ઉપાદેયભાવ સંબંધ નથી હોતો. આ કારણે ઉપરોક્ત સંશય વગેરે થતા નથી. તેથી વસ્તુસત્તાનો સ્વીકાર કરવામાં ન આવે તો સંશય કે નિશ્ચય કશું નહિ થઈ શકે.
* શૂન્યવાદ પ્રત્યક્ષવિરુદ્ધ
(સ્વા.) વસ્તુ સ્વરૂપતઃ સત્ ન હોય તે વસ્તુનું પ્રમાણથી જ્ઞાન જ થઈ ન શકે. શશશૃંગનું કદાપિ કોઈને પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણથી જ્ઞાન થતું નથી. કારણ કે તે સ્વરૂપતઃ સત્ નથી, અસત્ છે. તેથી 1. सत्त्वं यो न हि मन्यते प्रत्यक्षविरोधितो तत्समयः । नो ज्ञेयम्, न हि ज्ञानम्, न संशयः, न निश्चयो यस्मात् ।।