Book Title: Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05
Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh
View full book text
________________
१७१८ __ सापेक्षास्तित्वाभ्युपगमः ।
११/६ સ પરભાવઈ = પરદ્રવ્યાઘપેક્ષાઇ નાસ્તિસ્વભાવ કહિયઈ. - कक्षीकर्तव्यः, अनेकान्तस्य सम्यगेकान्ताऽविनाभावित्वात् । तदुक्तं “नित्यैकान्तमतं यस्य तस्याऽनेकान्तता
कथम्?। अथानेकान्तता यस्य तस्यैकान्तमतं स्फुटम् ।।” (द्र.स्व.प्र.५६ वृ.) इति द्रव्यस्वभावप्रकाशवृत्तौ । ९५ प्रथमस्वभावमुद्दिश्योक्तम् आलापपद्धतौ “स्वभावलाभाद् अप्रच्युतत्वाद् अस्तिस्वभावः” (आ.प.पृ.१२) इति । म स्वद्रव्य-क्षेत्रादिप्रयुक्तस्वभावलाभस्थितेः वस्तुनोऽस्तिस्वभाव इत्याशयः। ज नयचक्रसारे देवचन्द्रवाचकैस्तु “स्वद्रव्यादिचतुष्टयेन व्याप्य-व्यापकादिसम्बन्धिस्थितानां स्वपरिणामात् " परिणामान्तराऽगमनहेतुः वस्तुनः सद्रूपतापरिणतिः = अस्तिस्वभावः” (न.च.सा.पृ.१३५) इत्युक्तमित्यवधेयम् । + उक्तः प्रथमः सामान्यस्वभावः । णि (२) साम्प्रतमवसरसङ्गतिप्राप्तं द्वितीयं सामान्यस्वभावमाह - नास्तित्वं = नास्तिस्वभावः खलु
માનવો જ જોઈએ. કારણ કે જૈનોનો અનેકાન્તવાદ સમ્યગુ એકાન્તને વ્યાપીને રહેલો છે. દ્રવ્યસ્વભાવપ્રકાશવૃત્તિમાં આ અંગે સ્પષ્ટપણે જણાવેલ છે કે “જે નિત્ય (=સર્વથા) એકાન્તમતને માને છે તેના મનમાં અનેકાન્તપણે કઈ રીતે સંભવે ? પરંતુ જે વાદીના મતમાં અનેકાન્તપણું છે તે સમ્યગુ એકાન્તવાદી પણ સ્પષ્ટપણે છે.” તથા પ્રથમ સ્વભાવને ઉદેશીને આલાપપદ્ધતિ ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે
સ્વભાવલાભથી ભ્રષ્ટ ન થવાના લીધે વસ્તુમાં અસ્તિસ્વભાવ રહેલો છે.” સ્વભાવલાભ સ્વદ્રવ્ય-ક્ષેત્ર -કાળ-ભાવને આધીન છે. તેથી સ્વદ્રવ્ય-ક્ષેત્રાદિપ્રયુક્ત સ્વભાવલાભની સ્થિરતાના કારણે વસ્તુમાં અસ્તિસ્વભાવ સ્વીકારવો જરૂરી છે. આવું અહીં તાત્પર્ય છે.
અતિ સ્વભાવ શ્રીદેવચન્દ્રજીની દૃષ્ટિએ * () “પોતાના દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવ આ ચતુષ્ટયની સાથે વ્યાપ્ય-વ્યાપક વગેરે સંબંધથી રહેલા ત પરિણામો સ્વપરિણામથી ભિન્ન પરિણામ તરીકે ન પરિણમે તેમાં કારણભૂત બને તેવી વસ્તગત સરૂપતા પરિણતિ એ જ વસ્તુનો અસ્તિસ્વભાવ છે' - આ પ્રમાણે દેવચન્દ્રજી ઉપાધ્યાય નયચક્રસારમાં જણાવે છે. તે વાતને ખ્યાલમાં રાખવી. આમ પ્રથમ અસ્તિસ્વભાવનું નિરૂપણ પૂર્ણ થયું.
સ્પષ્ટતા :- સ્વદ્રવ્ય, સ્વક્ષેત્ર, સ્વકાલ અને સ્વભાવ આ ચારની સાથે વ્યાપ્ય-વ્યાપકભાવથી રહેલા પરિણામો પોતાનો મૂળ ધર્મ છોડીને અન્યધર્મસ્વરૂપે કદાપિ પરિણમતા નથી. તેનું કારણ વસ્તુનો અસ્તિસ્વભાવ છે. વસ્તુની સરૂપતાપરિણતિ એ જ તેનો અસ્તિત્વભાવ. સર્વ દ્રવ્યોમાં પોતાના ગુણ -પર્યાયનો અસ્તિસ્વભાવ હોય છે. જીવ જીવદ્રવ્યરૂપે પરિણમે, અજીવરૂપે નહિ. એક જીવ અન્યજીવરૂપે ન પરિણમે પણ સ્વાત્મક સ્વરૂપે જ પરિણમે. જ્ઞાનગુણ જ્ઞાનગુણરૂપે જ પરિણમે. પરંતુ દર્શન-ચારિત્રાદિ ગુણસ્વરૂપે તે ન પરિણમે. જ્ઞાનગુણની જ્ઞાનવસ્વરૂપે જ અસ્તિતા છે. સર્વ દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયો પોતાના દ્રવ્ય-ક્ષેત્રાદિપણે પરિણમે છે, તે અસ્તિસ્વભાવનો પ્રભાવ છે. સ્વોપજ્ઞ નયચક્રસારવિવરણમાં આ મુજબ ખરતરગચ્છીય શ્રીદેવચન્દ્રજી ઉપાધ્યાયે નિરૂપણ કરેલું છે.
નાસ્તિસ્વભાવનું નિરૂપણ (૨) હવે બીજા સામાન્યસ્વભાવનું નિરૂપણ કરવાનો અવસર પ્રાપ્ત થયો છે. અવસરસંગતિથી
