Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 111

??/૬
१७२१
• सर्वम् अनेकान्तात्मकम् । ततश्च सुष्ठुक्तं सिद्धसेनदिवाकरेण न्यायावतारे “अनेकान्तात्मकं वस्तु गोचरः सर्वसंविदाम्” (न्या.२९) प इति तथा न्यायकुमुदचन्द्रे प्रभाचन्द्रेण “सर्वमनेकान्तात्मकम्” (न्या.कु.पृ.३६८) इति । एकत्र स्व-परद्रव्य -क्षेत्राद्यपेक्षयाऽस्ति-नास्तिस्वभावाभ्युपगमेन अनेकान्तवादात् सर्वार्थव्यवस्थोपपत्तेः। अतः परापेक्षया । नास्तिस्वभावः = नास्तित्वम् = असत्त्वं स्वीकर्तव्यमेव । यथोक्तम् आलापपद्धतौ “परस्वरूपेणाऽभावाद् નાસ્તિત્ત્વમાવ” (..પૃ.૭૨) તિા પર્તન “સંતવા દુ સમwોળ” (.સ્વ..૬૦) રૂત્તિ દ્રવ્યસ્વભાવ શું प्रकाशवचनमपि व्याख्यातम् ।।
प्रकृते “सर्वमस्ति स्वरूपेण पररूपेण नास्ति च। अन्यथा सर्वभावानामेकत्वं संप्रसज्यते ।।” (भ.सू. - ૧/૩/રૂર/ઉ.વ૧) તિ માવતીસૂત્રવૃત્તી સમુદ્ઘતા વરિષ્ઠા મર્તવ્યા
तदुक्तं समन्तभद्राचार्येणाऽपि आप्तमीमांसायां “सदेव सर्वं को नेच्छेत् ? स्वरूपादिचतुष्टयात् । असदेव સત્ત્વ છે, તેમ પરરૂપથી અસત્ત્વ છે' - આ મુજબ જૈનવિશેષતર્કમાં યશસ્વત્સાગરજીની ઉક્તિને અહીં યાદ કરવી.
છે સર્વ વસ્તુ અતિ-નાલિસ્વભાવમય છે. (તત) તેથી ન્યાયાવતાર પ્રકરણમાં શ્રીસિદ્ધસેનદિવાકરજીએ સરસ વાત કરી છે કે “સર્વ સમ્યકુ બોધનો વિષય અનેકાન્તાત્મક વસ્તુ છે.” તેમજ ન્યાયકુમુદચન્દ્ર ગ્રંથમાં દિગંબર પ્રભાચંદ્રાચાર્યે પણ સુંદર વાત કરેલ છે કે “સર્વ વસ્તુ અનેકાન્તાત્મક છે.” નિજસ્વરૂપે અસ્તિસ્વભાવ અને પરસ્વરૂપે નાસ્તિસ્વભાવ સર્વત્ર માનવાથી અનેકાન્તવાદની સંગતિ થઈ જશે. તેથી પ્રસિદ્ધ વસ્તુવ્યવસ્થાની સંગતિ થઈ જશે. આ કારણથી પરકીય દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવની અપેક્ષાએ નાસ્તિસ્વભાવનો = નાસ્તિત્વનો = અસત્ત્વનો સ્વીકાર જરૂરી જ છે. જેમ કે આલાપપદ્ધતિ ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે “પરસ્વરૂપે વસ્તુનો અભાવ હોવાથી વસ્તુમાં છે નાસ્તિસ્વભાવ છે.” દ્રવ્યસ્વભાવપ્રકાશ ગ્રંથમાં જે જણાવેલ છે કે “અન્ય-અન્યસ્વરૂપે વસ્તુ અસત્ સ્વરૂપ છે છે' - તેની પણ સ્પષ્ટતા આના દ્વારા થઈ જાય છે. કેમ કે અન્ય એટલે પરકીય દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવ. તે સ્વરૂપે સર્વ વસ્તુ અસત્ જ છે. તેથી “ઘટસ્વરૂપે પટ અસત્ છે તથા પટસ્વરૂપે ઘટ અસત્ છે' - તેમ જાણવું. સ.
જે પદાર્થ રવરૂપથી સત્, પરરૂપથી અસત્ . (પ્રવૃત્ત.) આ સંદર્ભમાં ભગવતીસૂત્રવ્યાખ્યામાં એક કારિકા ઉદ્ધત કરેલી છે તે યાદ કરવા યોગ્ય છે. તેમાં જણાવેલ છે કે “સર્વ વસ્તુ નિજસ્વરૂપથી હાજર છે તથા પરસ્વરૂપે ગેરહાજર છે. જો આવું ન માનવામાં આવે તો સર્વ ભાવો એક = અભિન્ન બની જવાની આપત્તિ આવે.'
* સ-અસત્ સ્વભાવનું સમર્થન # (૬) શ્રીસમન્તભદ્રાચાર્યએ પણ આપ્તમીમાંસા ગ્રંથમાં અસ્તિ-નાસ્તિસ્વભાવની ઓળખાણ કરાવવાના આશયથી જણાવેલ છે કે “સ્વરૂપ આદિની = સ્વદ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવ આ ચારની અપેક્ષાએ બધું સત્ જ છે - તેવું કોણ ન ઈચ્છે ? તથા પરદ્રવ્ય-ક્ષેત્રાદિ ચારની અપેક્ષાએ બધું અસત્ જ છે - તેમ કોણ ન માને ? જો આ મુજબ માનવામાં ન આવે તો પદાર્થ સ્વરૂપ અંગે વ્યવસ્થા ન સંભવે.” અસ્તિ 1. સદ્ગા હિ બચદ્રના