Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 109

??/૬
१७१९
• सापेक्षनास्तित्वनिरूपणम् 0 પરભાવઈ પણિ સત્તા = અસ્તિસ્વભાવ કહતાં સર્વ સર્વસ્વરૂપઈ અસ્તિ થયું; તિવારિ જગ એકરૂપ સ (પાવઈક) થાઇ.
તે તો સકલશાસ્ત્રવ્યવહારવિરુદ્ધ છઇ. તે માટઈ પરાપેક્ષાઈ નાસ્તિસ્વભાવ છઇ, શૂન્યપણા થકી “(૨) રા परभावेन = परकीयद्रव्य-क्षेत्र-काल-भावापेक्षया कथ्यते । खलु वाक्यालङ्कारे बोध्यः, लघुतमनामकोशे “निषेध-वाक्याऽलङ्कार-जिज्ञासाऽनुनये खलु” (ल.ना.को.१६०) इति सागरानन्दसूरिवचनात् । स्वद्रव्यादिनेव परभावेन = अन्यदीयद्रव्य-क्षेत्र-काल-भावापेक्षया वस्तुनः अस्तित्वे = अस्तिस्वभावे सत्त्वाऽपराभिधाने । स्वीक्रियमाणे 'सर्वं = वस्तुत्वावच्छिन्नं सर्वस्वरूपमस्ति' इत्यापद्येत। तदा सचराचरं सर्वं जगद् म एकस्वरूपम् = अभिन्नस्वरूपं हि = एव आपद्येत, सर्वस्य वस्तुनः सर्वद्रव्य-क्षेत्राद्यपेक्षया अस्ति-र्श स्वभावशालित्वाभ्युपगमात् ।
तच्च सकलशास्त्र-व्यवहार-प्रतीतिविरुद्धम् । अतः परकीयद्रव्य-क्षेत्राद्यपेक्षया वस्तुनो नास्तिस्वभावोऽभ्युपगन्तव्य एवेत्याशयः। परद्रव्याद्यपेक्षयैव नास्तिस्वभावः, न तु स्व-परद्रव्याद्यपेक्षया, शून्यवादापत्तेः । “हि हेतौ पादपूर्ती तु विशेषेऽप्यवधारणे” (ए.ना.मा.१४५) इति एकाक्षर्यां नाममालायां । दामोदरपुत्रकालिदासव्यासोक्तेः प्रकृते अवधारणार्थे हिः योजितः। પ્રાપ્ત થયેલ બીજા સામાન્યસ્વભાવને ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે ખરેખર પરકીય દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવની અપેક્ષાએ નાસ્તિસ્વભાવ કહેવાય છે. મૂળ શ્લોકમાં રહેલ વસ્તુ અવ્યય વાક્યની શોભા માટે છે. શ્રીસાગરાનંદસૂરિજીએ લઘુતમનામકોશમાં જણાવેલ છે કે “(૧) નિષેધ, (૨) વાક્યાલંકાર, (૩) જિજ્ઞાસા તથા (૪) અનુનય (મનાવવું) - આટલા અર્થોને જણાવવા માટે “વહુ' વપરાય છે.” “જેમ વસ્તુ સ્વદ્રવ્ય-ક્ષેત્રાદિની અપેક્ષાએ અસ્તિસ્વભાવને ધારણ કરે છે તેમ પરકીય દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવની અપેક્ષાએ પણ વસ્તુ અસ્તિસ્વભાવને = સત્તાને ધારણ કરે છે' - એવું માનવામાં આવે તો “વસ્તુત્વઅવચ્છિન્ન છે = વસ્તુત્વવિશિષ્ટ = સર્વ વસ્તુ સર્વસ્વરૂપ છે' - એવું માનવાની આપત્તિ આવે. તથા તેવું બને ત્યારે સચરાચર આખું જગત એકસ્વરૂપ જ બની જશે. કોઈ પણ વસ્તુના સ્વરૂપમાં લેશ પણ ભેદ નહીં પડી શકે. કારણ કે “સર્વ વસ્તુ સર્વ દ્રવ્ય-ક્ષેત્રાદિની અપેક્ષાએ હાજર છે - તેવું તમે માનો છો. રસ
(તવ્ય.) પરંતુ તે વાત તો સર્વ શાસ્ત્રથી, સર્વ વ્યવહારથી અને સર્વ પ્રતીતિથી વિરુદ્ધ છે. તેથી જગતની એકરૂપતા માન્ય ન બને. આથી પરદ્રવ્ય-ક્ષેત્રાદિની અપેક્ષાએ નાસ્તિસ્વભાવ માનવો જરૂરી છે. આ પ્રમાણે તાત્પર્ય છે. તથા આ નાસ્તિસ્વભાવ પરદ્રવ્યાદિની અપેક્ષાએ જ જાણવો, સ્વ-પરદ્રવ્યાદિની અપેક્ષાએ નહિ. બાકી તો શૂન્યવાદની આપત્તિ આવે. મૂળ શ્લોકમાં રહેલ “દિ' શબ્દ એકાક્ષરી નામમાલા મુજબ અવધારણ = જકાર અર્થમાં દર્શાવેલ છે. ત્યાં દામોદરપુત્ર કાલિદાસવ્યાસે દર્શાવેલ છે કે “(૧) હેતુ, (૨) પાદપૂર્તિ, (૩) વિશેષ અને (૪) અવધારણ અર્થને જણાવવા “દિ વપરાય.” '... ચિહ્નદ્રયમધ્યવર્તી ફક્ત કો.(૧૧)માં છે.