Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 92

१७०२ • स्वभाव-विभावलक्षणमीमांसा 0
११/४ - ज्ञानबलाद् जीव-पुद्गलयोः निश्चयः सम्भवत्येव । न तु ज्ञान-दर्शनादीनां शब्दान्धकारोद्योतादीनां वा सर्वेषामेवोपलब्धौ जीवस्य पुद्गलस्य वा निश्चयः।
वस्तुतस्तु सिद्धवर्तिनां निरुपाधिक-शाश्वतिक-शुद्धकेवलज्ञान-दर्शनादीनां परमाण्वादिवृत्तीनाञ्च म वर्ण-गन्ध-रस-स्पर्शानां स्वभावगुणत्वमेव, न तु विभावगुणत्वम्; “स्वभावादन्यथाभवनं विभावः” (आ.प. र्श पृ.१२) इति आलापपद्धतिदर्शितविभावलक्षणाऽयोगात् । ततश्च-छाद्मस्थिक-सोपाधिकमतिज्ञानादीनां कादाचित्कशब्दान्धकारादीनामेव च विभावगुणत्वम्, तल्लक्षणयोगादिति ध्येयम्।
इदमप्यत्रावधेयं यदुत इह स्वभावगुणत्वं विभावगुणत्वं वा न प्रक्रान्तम्, न वा जीवादिगुणानां स्वभाव-विभावलक्षणानि अधिकृतानि किन्तु जीव-पुद्गलयोः स्वभाव-विभावलक्षणानि विचारयितुम् का उपक्रान्तानि । स्वाश्रयसत्ताव्यापककालवृत्तियावदभावाऽप्रतियोगित्वं स्वभावलक्षणत्वम्, तत्प्रतियोगित्वञ्च શબ્દાદિ છમાંથી કોઈ એક હોય. તેથી પુદ્ગલનું વિભાવલક્ષણ = શબ્દાદિ અને પુગલનું સ્વભાવલક્ષણ = ગ્રહણગુણ - આ બન્ને પણ ઉપરોક્ત રીતે પરસ્પર સમનિયત છે. તે બન્ને વચ્ચે સમવ્યાપ્તિ = સમનિયતતા રહેલ છે. તેથી સ્વભાવલક્ષણ કે વિભાવલક્ષણ - બેમાંથી એક પણ જ્યાં દેખાય – જણાય ત્યાં ઉપરોક્ત વ્યાપ્તિના બળથી જીવ તરીકેનો કે પુદ્ગલ તરીકેનો નિશ્ચય થઈ જ શકે છે. જ્ઞાન-દર્શન વગેરે બધા જ લક્ષણો જોવા મળે તો જ જીવ તરીકેનો નિશ્ચય થાય - તેવું નથી. તે જ રીતે શબ્દ, અંધકાર વગેરે બધા જોવા મળે તો જ પુદ્ગલ તરીકેનો નિશ્ચય થાય - તેવું ય નથી. જ્ઞાનાદિ પાંચમાંથી કોઈ પણ એક કે ઉપયોગ જ્યાં જણાય, તેમાં જીવ તરીકેનો નિશ્ચય થઈ જાય છે. તથા શબ્દાદિમાંથી | કોઈ પણ એક કે ગ્રહણગુણ જ્યાં જણાય તે પુદ્ગલ છે - તેવો નિશ્ચય થઈ જાય છે.
જ વાસ્તવિક સ્વભાવ-વિભાવગુણની સ્પષ્ટતા જ ડી (વસ્તુ) વાસ્તવમાં તો સિદ્ધ ભગવંતમાં રહેલા નિરુપાધિક શાશ્વત શુદ્ધ કેવલજ્ઞાન-કેવલદર્શન વગેરે
ગુણો એ આત્માના સ્વભાવગુણ જ છે, વિભાવગુણ નથી. તથા પરમાણુ વગેરેમાં રહેલા વર્ણ, ગંધ, CM રસ, સ્પર્શ પણ પુદ્ગલદ્રવ્યના સ્વભાવગુણ જ છે, વિભાવગુણ નહિ. આનું કારણ એ છે કે તે ગુણોમાં વિભાવનું લક્ષણ જ નથી રહેતું. આલાપપદ્ધતિ ગ્રંથમાં વિભાવનું લક્ષણ આ પ્રમાણે જણાવેલું છે કે
સ્વભાવથી અન્યથાસ્વરૂપે પરિણમન થવું તે વિભાવ છે.” સિદ્ધોના કેવલજ્ઞાન વગેરેમાં કે પુદ્ગલના વર્ણાદિમાં સ્વભાવથી અન્ય પ્રકારે પરિણમન થવા સ્વરૂપ વિભાવપણું નથી. તેથી છદ્મસ્થ જીવોમાં રહેલ સોપાધિક મતિજ્ઞાન વગેરે જ જીવના વિભાવગુણ છે. કારણ કે શુદ્ધ અખંડ નિરુપાધિક ચૈતન્ય સ્વભાવથી અન્ય પ્રકારે તે પરિણમેલા છે. તથા કાદાચિત્ક શબ્દ, અંધકાર વગેરે પરિણામો જ પુદ્ગલના વિભાવગુણ છે. કેમ કે તે શાશ્વતિક સ્વભાવથી અન્ય પ્રકારે પરિણમેલા છે. આ વાત ધ્યાનમાં રાખવી.
જ જીવના સ્વભાવ-વિભાવલક્ષણોને ઓળખીએ ૪ (રૂ.) વળી, અહીં બીજી એક એ વાત પણ ખ્યાલમાં રાખવા યોગ્ય છે કે – અહીં સ્વભાવગુણ કે વિભાવગુણ અધિકૃત નથી. તેમજ જીવ વગેરેના ગુણોના સ્વભાવલક્ષણ કે વિભાવલક્ષણો પ્રસ્તુત નથી. પરંતુ જીવના અને પુદ્ગલના સ્વભાવ-વિભાવલક્ષણો વિચારવાનું પ્રસ્તુત છે. સ્વાશ્રયસત્તાવ્યાપકકાલવૃત્તિ