Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 94

१७०४
पलक्षणत्वं विवक्षया विभावनीयम् ।
एवं ग्रहणमेव समवायस्थानीयेन अपृथग्भावसम्बन्धेन पुद्गलस्य स्वभावलक्षणम्, शब्दादीनि च तादात्म्यसम्बन्धेन विभावलक्षणानीति भावनीयम् ।
मु
1
यद्यपि वर्ण-गन्ध-रस-स्पर्शानां पुद्गलत्वावच्छिन्ने सर्वदा सत्त्वात् तल्लक्षणता भवितुमर्हति र्श शब्दादीनाञ्चोपलक्षणत्वम्। अत एव तत्त्वार्थसूत्रे “स्पर्श-रस-गन्ध-वर्णवन्तः पुद्गलाः" (त.सू.५/२३), “शब्द क -बन्ध-सौक्ष्म्य-स्थौल्य-संस्थान-भेद-तमश्छायाऽऽतपोद्योतवन्तश्च” (त.सू.५/२४) इत्येवं पार्थक्येन सूत्रद्वयमकारि ઉમાસ્વાતિવાચવું: તથાપિ “પોપત્થિાત્ ... મુળો ઢળવુળે” (મ.યૂ.૨/૧૦/૧૧૮) કૃતિ પૂર્વે (૧૦/૨૦)અને ક્યારેક ન હોય તેવા જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર વગેરે પાંચ જીવના વિભાવલક્ષણો છે. તથા જીવમાં સદા કાળ હોય તેવો ઉપયોગ જીવનું સ્વભાવલક્ષણ છે. આ રીતે અહીં વિવક્ષાવશ વિભાવના કરવી. # પુદ્ગલના સ્વભાવ-વિભાવલક્ષણોને સમજીએ
(i.) આ રીતે ‘ગ્રહણ' એ જ પુદ્ગલનું સ્વભાવલક્ષણ છે. જ્યાં અપૃથભાવસંબંધથી ગ્રહણ રહે, તેને પુદ્ગલ કહેવાય. નૈયાયિક જ્યાં સમવાયસંબંધ માને છે, ત્યાં જૈનમતે અપૃથભાવસંબંધ માન્ય છે. તથા તાદાત્મ્યસંબંધથી શબ્દો વગેરે પુદ્ગલના વિભાવલક્ષણો છે. અર્થાત્ જે શબ્દ, અંધકાર વગેરે સ્વરૂપ હોય, તે પુદ્ગલદ્રવ્ય જ હોય. આ અંગે વિભાવના કરવી. શબ્દ, અંધકાર, ઉદ્યોત, પ્રભા, છાયા આદિ બાદર પરિણામવાળા છે. તે બાદરપરિણામી સ્કંધમાંથી જન્મેલ છે. તે બાદર પુદ્ગલસ્કંધાત્મક છે. તેમ જ તે સ્કંધ પુદ્ગલવિકારસ્વરૂપ છે. તેથી શબ્દ, અંધકાર વગેરે ઔપાધિક-વૈભાવિક છે. તમામ પુદ્ગલસ્કંધમાં શબ્દ, અંધકાર વગેરે કાયમ હોતા નથી. વર્તમાનકાળે શબ્દ વગેરે સ્વરૂપે પરિણમેલ પુદ્ગલમાં કાયમ માટે શબ્દાદિ હોય જ તેવો નિયમ નથી. તેથી શબ્દાદિપરિણામના આશ્રયીભૂત (/ પુદ્ગલની સત્તાના વ્યાપકીભૂત કાળમાં ક્યારેક શબ્દાદિનો અભાવ અવશ્ય મળે છે. તાદશ અભાવની પ્રતિયોગિતા હોવાથી શબ્દાદિમાં વિભાવલક્ષણત્વ રહેશે. આમ શબ્દાદિ પુદ્ગલના વિભાવલક્ષણ બનશે. પુદ્ગલલક્ષણમાં લાઘવ-ગૌરવ વિચાર
市向
* ग्रहणपरिणामस्वरूपविचारणम्
णि
११/४
-
(યપિ.) જો કે વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ તો તમામ પુદ્ગલદ્રવ્યમાં (= પુદ્ગલત્વઅવિચ્છિન્નમાં) રહેલ જ છે. તેથી વર્ણાદિ પુદ્ગલદ્રવ્યનું લક્ષણ બની શકે છે. તથા શબ્દાદિ છ પરિણામો પુદ્ગલના ઉપલક્ષણ પરિચાયક બની શકે છે. તેથી જ તત્ત્વાર્થસૂત્રમાં ‘સ્પર્શ, રસ, ગંધ અને વર્ણવાળા પુદ્ગલો કહેવાય છે' - આ પ્રમાણે પુદ્ગલલક્ષણરૂપે એક સૂત્ર ઉમાસ્વાતિજી મહારાજે બતાવેલ છે. તથા બીજા અલગ સૂત્રમાં તેમણે જણાવ્યું કે ‘શબ્દ, બંધ, સૂક્ષ્મતા, સ્થૂલતા, સંસ્થાન, ભેદ (ભેદપરિણામ), અંધકાર, છાયા, આતપ અને ઉદ્યોત જ્યાં હોય તે પુદ્ગલ કહેવાય છે.' આમ બે અલગ-અલગ સૂત્ર બનાવવાનું પ્રયોજન એવું જણાય છે કે સ્પર્શાદિ પુદ્ગલના લક્ષણ તથા શબ્દાદિ પુદ્ગલના ઉપલક્ષણ (= લક્ષણસમીપવર્તી કે પરિચાયક કે અવિદ્યમાનત્વે સતિ વ્યાવર્તક) છે. તેથી ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રમાં બતાવેલ દસેયને પુદ્ગલના વિભાવલક્ષણ માનવાના બદલે તેમાંથી પ્રથમ છને વિભાવલક્ષણ અને પાછલા ચારને સ્વભાવલક્ષણ
1. ાનાસ્તિનાયઃ ... મુળતઃ પ્રહષ્ણુનઃ