Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 95

११/४
० ग्रहणगुणव्याख्यानम् ॥
१७०५ भगवतीसूत्रानुसारेण लाघवाद् ग्रहणमेव पुद्गललक्षणतयाऽभिधातुमर्हति, 'पुद्गलसहभावित्वेन गृह्यते प यत् तद् ग्रहणमिति व्युत्पत्त्या एकेनैव ग्रहणपदेन वर्ण-गन्ध-रस-स्पर्शानां पुद्गलस्वभावलक्षणविधया उपादानात् । ततश्च पुद्गलानामपि स्वभावलक्षणं ग्रहणाख्यम् एकमेव अवसेयम् । ततश्च सुष्ठूक्तम् - 'षण्णां लक्षणवतां लक्षणानि षडेव - इति हि को न श्रद्दधीत ?' इति । अत्र लक्षणपदं स्वभावलक्षणपरम् उपलक्षणपदञ्च विभावलक्षणपरं ज्ञेयम् ।
वस्तुतस्तु “नाणं च दंसणं चेव” (उत्त.२८/११, न.त.प्र.५) इत्यत्र लक्षणशब्दो ‘लक्ष्यते अनेन' इति व्युत्पत्त्या लिङ्गार्थकः, व्यञ्जकार्थक इति यावद् बोध्यम् । ततश्च ज्ञानादीनां जीवस्वरूपव्यञ्जकत्वरूपं जीवलक्षणत्वम्, उक्तलिङ्गं विनाऽपि लैङ्गिकसद्भावेऽप्यविरोधश्च (ध.स.२२ वृ. पृ.६७) इत्यादिकं धर्मसङ्ग्रहवृत्त्यनुसारेण अवसेयम् । यथोक्तम् अध्यात्ममतपरीक्षायां यशोविजयवाचकैः का માની શકાય છે. તો પણ પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં પૂર્વોક્ત (૧૦/૨૦) ભગવતીસૂત્ર સંદર્ભ મુજબ લાઘવસહકારથી ગ્રહણને જ પુદ્ગલલક્ષણ તરીકે જણાવેલ છે. એ સંદર્ભ આ મુજબ છે કે “પુદ્ગલાસ્તિકાય ગુણની અપેક્ષાએ ગ્રહણગુણયુક્ત છે.” અલગ-અલગ વર્ણાદિ ચારને પુદ્ગલનું લક્ષણ કહેવામાં ગૌરવ છે. જ્યારે ગ્રહણગુણને પુદ્ગલલક્ષણ કહેવામાં લાઘવ છે. તેથી ‘ગ્રહણ નામનો વિશેષગુણ જ પુદ્ગલનું સ્વભાવલક્ષણ છે' - આમ કહેવું યોગ્ય જ છે. અહીં સમજવા જેવી વાત એ છે કે “પુસ્તિસદવિત્વેન ગૃહ્યતે તદ્ પ્રમ્' - આવી વ્યુત્પત્તિ મુજબ “પ્રહણ' શબ્દથી વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ - આ ચાર જ પકડાશે. કેમ કે તે ચારેય સર્વ પુદ્ગલમાં કાયમ માટે હાજર હોય છે. શબ્દ, અંધકાર, ઉદ્યોત વગેરેને “ગ્રહણ” નહિ કહી શકાય. કેમ કે તે તમામ કાયમ માટે સર્વ પુદ્ગલમાં હાજર નથી હોતા. આમ એક જ સ ગ્રહણ' પદ દ્વારા વર્ણાદિ ચારેય પુગલના સ્વભાવલક્ષણ તરીકે પકડાશે. તેથી પુદ્ગલોમાં પણ છે સ્વભાવલક્ષણ એક “ગ્રહણ” જ જાણવું. શબ્દ વગેરે પુગલના વિભાવલક્ષણ છે. તેથી – “છ લક્ષ્યના હૈ લક્ષણ છ જ હોય” આવી શ્રદ્ધા કોને ન થાય ? – આ પ્રમાણે પૂર્વે જે જણાવેલ તે બરાબર જ છે. અહીં લક્ષણ' શબ્દ સ્વભાવલક્ષણને દર્શાવવામાં તત્પર સમજવો. અર્થાત “છ લક્ષ્યના સ્વભાવલક્ષણ છ જ હોય' – આવો અર્થ સત્ય સમજવો. તથા “ઉપલક્ષણ' શબ્દ વિભાવલક્ષણને દર્શાવવામાં તત્પર જાણવો.
જ લક્ષણશદ લિંગદર્શક જ (વસ્તુ) વાસ્તવમાં તો જ્ઞાન, દર્શનાદિને જીવના લક્ષણ તરીકે બતાવનારી પૂર્વોક્ત ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર ગાથામાં જે “લક્ષણ” શબ્દ કહેલ છે, તેનો અર્થ લિંગ સમજવો. “જેના વડે વસ્તુ જણાય તે લક્ષણ - આવી વ્યુત્પત્તિ મુજબ “લક્ષણ' શબ્દ પ્રસ્તુતમાં લિંગને અર્થાત્ વ્યંજકને દર્શાવે છે. તેથી જ્ઞાન, દર્શન વગેરેમાં જે જીવલક્ષણત્વ રહેલ છે, તે જીવસ્વરૂપવ્યંજકત્વમાં ફલિત થાય છે. તથા ચારિત્રાદિ લિંગ (= જ્ઞાપકહેતુ) વિના પણ લિંગી (= સાધ્ય કે લક્ષ્ય) રહે તો પણ કોઈ વિરોધ નહિ આવે. અર્થાત્ સિદ્ધ ભગવંતમાં ચારિત્રાદિ ન હોવા છતાં પણ જીવત્વને ત્યાં માનવામાં કોઈ વિરોધ નહિ આવે. ઈત્યાદિ બાબત ધર્મસંગ્રહવૃત્તિ મુજબ જાણવી. અધ્યાત્મમતપરીક્ષામાં મહોપાધ્યાય શ્રીયશોવિજયજી
1. જ્ઞાનગ્ન નનૈવા