Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 96

१७०६ ० स्वभाव-विभावलक्षणपरिष्कार:
११/४ अपि “जं च जियलक्खणं तं उवइटुं तत्थ लक्खणं लिंगं । तेण विणा सो जुज्जइ धूमेण विणा हुयासुव्व ।।" (अ.म.प.१५२) इति। ततश्च चारित्रादिस्वरूपं लिङ्गम् ऋतेऽपि सिद्धानां जीवत्वम् अव्याहतम्, रा असाधारणस्य उपयोगलक्षणस्य जागरूकत्वात् । अत एव अन्तरङ्गं तल्लक्षणम् अनूद्यैव म बहिर्लक्षणाभिधानाय एतद्गाथाधिकारः। बहिर्विज्ञायमानत्वं असार्वदिकत्वं वा अत्र बहिस्त्वं _ तवृत्तिविलोकनाद् विज्ञायते । ततश्चात्र अन्तरङ्गलक्षणं = स्वभावलक्षणम्, बहिर्लक्षणं = विभाव
लक्षणमिति विभावनीयम् । क यद्यपि पुद्गलस्य स्वभावलक्षणविधया अभिप्रेतं ग्रहणं तु पूर्वोक्तरीत्या (१०/२०) " (૧) પરસ્પરીમાવેન સવર્ધનમ્,
(२) जीवेन वा औदारिकादिशरीरविधया उपादानम्,
(३) इन्द्रियादिना वा ज्ञानविषयीभवनम्, મહારાજે પણ કહે છે કે “તે ચારિત્રાદિ જે જીવલક્ષણ (તરીકે ઉત્તરાધ્યયનાદિમાં) કહેવાયેલ છે, ત્યાં (= ઉત્તરાધ્યયનાદિમાં) લક્ષણ = લિંગ તેમ સમજવું. તેથી તે ચારિત્રાદિ વિના સિદ્ધસ્વરૂપ જીવ યુક્તિસંગત બને છે. જેમ ધૂમ વિના અગ્નિ હોય છે, તેમ આ બાબત સમજવી.' તેથી ચારિત્રાદિસ્વરૂપ લિંગ વિના પણ સિદ્ધોમાં જીવત્વ અવ્યાહત છે. કેમ કે ત્યાં જીવનું અસાધારણ લક્ષણ ઉપયોગ જીવંત છે. આથી જ જીવના અંતરંગ લક્ષણને ઉદેશીને જ બાહ્ય લક્ષણોને કહેવા માટે “નાટૂંસાં વેવ ઇત્યાદિ ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રગાથાનો અધિકાર છે. અર્થાત્ ઉત્તરાધ્યયનમાં ઉપયોગ શબ્દથી અંતરંગ લક્ષણનું કથન છે. પણ ઉપયોગવાળો જીવ બાહ્ય લક્ષણ વિના જાણી શકાતો નથી. તેથી બાહ્ય લક્ષણો પણ
ત્યાં બતાવેલ છે. બહારમાં જણાય તે બાહ્ય લક્ષણ. અથવા કાયમ જે અવશ્ય સાથે રહે તેવો નિયમ જ ન હોય તે બાહ્ય લક્ષણ. આ પ્રમાણે અધ્યાત્મમત પરીક્ષાની વ્યાખ્યા જોવાથી જણાય છે. તેથી પ્રસ્તુતમાં હા દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયરાસનો દબો અને અધ્યાત્મમત પરીક્ષાવૃત્તિ બન્નેનો સમન્વય કરવાથી ફલિત થાય છે કે અન્તરંગલક્ષણ = સ્વભાવલક્ષણ. તથા બાહ્યલક્ષણ = વિભાવલક્ષણ. આ મુજબ અહીં વિભાવના કરવી.
# ગ્રહણગણની સ્પષ્ટતા ક (વિ.) અત્યાર સુધીની ચર્ચા દ્વારા આ શ્લોકની વ્યાખ્યામાં જે “ગ્રહણ” ગુણ પુદ્ગલના સ્વભાવલક્ષણ તરીકે અભિપ્રેત છે, તેનું સ્વરૂપ તો પૂર્વે (૧૦/૨૦) જણાવ્યા પ્રમાણે જો કે આ મુજબ છે :
(૧) ગ્રહણ એટલે પરસ્પર એકીભાવથી સંબંધ. અર્થાત્ એકમેક બનીને એકબીજાની સાથે જોડાવું તે જ ગ્રહણ છે. પુદ્ગલ જ એકબીજા સાથે જોડાય છે. જીવ, ધર્માસ્તિકાય વગેરે પરસ્પર એકમેક બનીને પરસ્પર જોડાતા નથી.
(૨) અથવા એમ પણ કહી શકાય છે કે જીવ દ્વારા જે ઔદારિક વગેરે શરીરસ્વરૂપે પકડાય તે પુદ્ગલ કહેવાય. એથી આ રીતે વિચારીએ તો “જીવ વડે ઔદારિકાદિ શરીરસ્વરૂપે થતો સ્વીકાર એ જ ગ્રહણ છે” – આમ કહી શકાય છે. | (૩) અથવા તો એમ પણ કહી શકાય છે કે ઈન્દ્રિય વગેરે દ્વારા પુદ્ગલ જ જ્ઞાનનો વિષય 1. यच्च जीवलक्षणं तदुपदिष्टं तत्र लक्षणं लिङ्गम् । तेन विना स युज्यते धूमेन विना हुताश इव ।।