Book Title: Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05
Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh
View full book text
________________
१७०० विभावलक्षणप्रदर्शनम् ।
११/४ प स्थानेषु, अशुद्धत्वात्।
ज्ञानस्य विशेषविषयकत्वेन दर्शनस्य च सामान्यविषयकत्वेन परसापेक्षत्वाद् अशुद्धत्वम् । । निजचैतन्यस्वरूपानुविधायिपरिणामलक्षणस्य उपयोगस्य तु उपयोगत्वेन रूपेण केवलं स्वविषयकतया म अन्यनिरपेक्षत्वात्, कर्मक्षयोपशमादिनिरपेक्षत्वाच्च शुद्धगुणत्वम्। निजस्वरूपग्रहणप्रवृत्त उपयोगः श विशेषसन्निपाते सति ज्ञानरूपेण सामान्योपनिपाते च दर्शनरूपेण परिणमति । इत्थं स्वभावगुणस्य - विभावगुणरूपेण परिणमनं बोद्धव्यम् । परापेक्षत्वादेव ज्ञानस्य विभावगुणत्वं ज्ञानगतस्य च " परप्रकाशकत्वस्य उपचरितत्वमिति वक्ष्यमाणरीत्या (१२/१०) बोध्यम् ।
परं विभावगुणसत्त्वे स्वभावगुणेनाऽपि नियमेन भवितव्यम्, तस्य तद्व्याप्यत्वात् । ततश्च का मुख्यं जीवलक्षणन्तूपयोग एव, स्वभावगुणत्वेन अनुगतत्वात् । तदुक्तं प्रशमरतौ अपि उमास्वातिवाचकेन “સામાન્ય વસ્તુ નક્ષીમુપયોગો મવતિ સર્વનીવાના” (૨.૭૨૪) રૂત્તિા કારણ કે તે સમ્યગુ જ્ઞાન હોવા છતાં ક્ષાયોપથમિક હોવાના લીધે આંશિક અશુદ્ધિથી યુક્ત જ છે.
છે વિભાવગુણ સ્વભાવગુણનો વ્યાપ્ય છે (જ્ઞાન) જ્ઞાન વિશેષ પદાર્થને પોતાનો વિષય બનાવે છે. તથા દર્શન સામાન્ય પદાર્થને પોતાનો વિષય બનાવે છે. આમ જ્ઞાન-દર્શન સ્વભિન્ન પર પદાર્થને સાપેક્ષ છે. પોતાની ઉત્પત્તિ-સ્થિતિ વગેરે માટે જ્ઞાનદર્શન પરસાપેક્ષ હોવાથી જ તે અશુદ્ધ ગુણ છે. જ્યારે ઉપયોગ તો પોતાના ચૈતન્યસ્વરૂપને અનુસરનારો પરિણામ છે. તેથી તેનો ઉપયોગ ઉપયોગત્વરૂપે માત્ર પોતાને જ પોતાનો વિષય બનાવે છે. તેથી તે અન્યનિરપેક્ષ છે. તથા ઉપયોગત્વરૂપે ઉપયોગ ક્ષયોપશમાદિથી પણ નિરપેક્ષ છે. તેથી જ તે શુદ્ધગુણ છે.
અહીં વિશેષતા એટલી છે કે પોતાના સ્વરૂપને ગ્રહણ કરવા માટે પ્રવૃત્ત થયેલ ઉપયોગ વિશેષપદાર્થના શું સાન્નિધ્યમાં જ્ઞાનરૂપે પરિણમે છે. તથા સામાન્યપદાર્થના સાન્નિધ્યમાં દર્શનરૂપે પરિણમે છે. આમ સ્વભાવગુણનું
વિભાવગુણરૂપે પરિણમન સમજવું. પોતાનાથી ભિન્ન વિશેષપદાર્યાદિની અપેક્ષા રાખતું હોવાથી જ જ્ઞાન U વિભાવગુણ છે. તથા તેથી જ જ્ઞાનમાં જે પરપ્રકાશકત્વ ગુણધર્મ છે, તે પણ ઉપચરિત છે. મતલબ કે
પરસાપેક્ષતાપ્રયુક્ત વિભાવગુણત્વ = અશુદ્ધગુણત્વ જ્ઞાનમાં રહે છે. તથા જ્ઞાનગત પરપ્રકાશકત્વ પણ રસ પરસાપેક્ષ હોવાથી જ ઉપચરિત છે, અનુપચરિત નથી. આગળ (૧૨/૧૦) જણાવવામાં આવશે તે પદ્ધતિ મુજબ જ્ઞાનમાં જે પરપ્રકાશકત્વ છે, તે કઈ રીતે ઉપચરિત છે ? તે બાબત વિસ્તારથી જાણી લેવી.
(પુ.) પરંતુ વિભાવગુણ હાજર હોય તો સ્વભાવગુણ પણ નિયમા હાજર હોય. કારણ કે વિભાવગુણ સ્વભાવગુણનો વ્યાપ્ય છે. (તથા સ્વભાવગુણ તેનો વ્યાપક છે. વ્યાપ્ય હોય ત્યાં વ્યાપક અવશ્ય હોય. તેથી કોઈક સંસારી જીવમાં મતિ-શ્રુત જ્ઞાન હોય, કોઈકમાં મતિઅજ્ઞાન વગેરે હોય, કોઈકમાં અવધિજ્ઞાન હોય. આમ વિભાવગુણ જીવોમાં જુદા-જુદા હોય. પરંતુ તે તમામ વિભાવગુણોનો વ્યાપક એવો ઉપયોગ ગુણ તો બધા જ જીવોમાં અનુગત છે.) આમ જીવનું મુખ્ય લક્ષણ તો ઉપયોગ જ છે. કારણ કે તે ઉપયોગ જીવનો સ્વભાવગુણ હોવાથી સર્વ જીવોમાં અનુગત છે. તેથી પ્રશમરતિમાં પણ ઉમાસ્વાતિ વાચકે જણાવેલ છે કે “સર્વ જીવોનું સામાન્યલક્ષણ ઉપયોગ જ છે.'
