Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 48

१६५८ • गुण-पर्यायव्यवस्थाप्रकाशनम् ।
११/१ तदुक्तम् आलापपद्धतौ “सहभुवो गुणाः, क्रमवर्तिनः पर्यायाः” (आ.प.पृ.१०) इति, परमात्मप्रकाशे “सहभुव जाणहि ताइँ गुण, कमभुव पज्जउ वुत्तु” (प.प्रका.५७) इति, न्यायविनिश्चये “गुण-पर्यायवद् R! દ્રવ્યમ્, તે સહમવૃત્તયા” (ચા.વિ.99૧) તિ, સિદ્ધિવિનિશ્ચયવૃત્ત “સવિતાં = રૂપ-રસાMિBIનામું, म क्रमविदां = मृत्पिण्ड-शिवक-छत्रकादिपर्यायग्रहणानाम्” (सि.वि.६/४१ वृ.पृष्ठ-४४१) इति, प्रवचनसारवृत्ती of “अन्वयो द्रव्यम्, अन्वयविशेषणं गुणः, अन्वयव्यतिरेकाः पर्यायाः” (प्र.सा.८० वृ.) इति, तत्रैवाऽग्रे च — “पर्यायलक्षणं हि कादाचित्कत्वम्, गुणलक्षणं तु नित्यत्वम्” (प्र.सा.१३२ वृ.) इति, पञ्चास्तिकायजयसेनीयवृत्ती + “अन्वयिनो गुणाः, व्यतिरेकिणश्च पर्यायाः, अथवा सहभुवो गुणाः क्रमवर्तिनः पर्यायाः” (पञ्चा.५ वृ.) इति, णि पञ्चास्तिकायामृतचन्द्रीयवृत्तौ च “अनेकान्तात्मकस्य वस्तुनोऽन्वयिनो विशेषाः = गुणाः, व्यतिरेकिणः पर्यायाः છે તે” (ગ્યા.૧૦ .) રૂતિના
सम्मतितर्कवृत्तौ “सहभाविनो गुणाः, क्रमभाविनः पर्यायाः” (स.त.२/१/पृ.४७८) इति, प्रमाणनयક્રમભાવી = (દ્રવ્યમાં) ક્રમશઃ ઉત્પન્ન થાય તે પર્યાય કહેવાય.'
ઈ દિગંબર સંપ્રદાયમાં ગુણરવરૂપ છે (૬) આ વ્યવસ્થાને દેખાડતા આલાપપદ્ધતિ ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે (૧) ‘દ્રવ્યની સાથે સદા રહે તેને ગુણ કહેવાય. તથા દ્રવ્યમાં ક્રમશઃ એક પછી એક ઉત્પન્ન થાય તેને પર્યાય કહેવાય.(૨) પરમાત્મપ્રકાશ નામના દિગંબરીય ગ્રંથમાં પણ જણાવેલ છે કે “દ્રવ્યસહભાવી હોય તેને ગુણ જાણો. ક્રમભાવી હોય તે પર્યાય કહેવાયેલા છે.” (૩) દિગંબરીય ન્યાયવિનિશ્ચય ગ્રંથમાં પણ જણાવેલ છે કે “ગુણ-પર્યાયયુક્ત હોય તે દ્રવ્ય કહેવાય. ગુણો દ્રવ્યસહવૃત્તિ છે તથા પર્યાયો ક્રમવર્તી છે.” (૪) દિગંબરીય છે સિદ્ધિવિનિશ્ચય ગ્રંથની વ્યાખ્યામાં ગુણ-પર્યાયની વ્યવસ્થા જણાવતાં કહેલ છે કે દ્રવ્યસહવર્તી તરીકે વા રૂપ, રસ આદિ ગુણોનું તથા ક્રમવર્તી તરીકે મૃત્પિડ, શિવક, છત્રક આદિ મૃદૂદ્રવ્યના પર્યાયોનું જ્ઞાન
થાય છે.” (૫) પ્રવચનસારવ્યાખ્યામાં દર્શાવેલ છે કે “અય = દ્રવ્ય. અન્વયવિશેષણ = ગુણ. અન્વયના એ વ્યતિરેક = પર્યાય.” (૬) પ્રવચનસારવ્યાખ્યામાં જ આગળ જણાવેલ છે કે “કાદાચિત્વ એ પર્યાયનું
લક્ષણ છે. તથા નિત્યત્વ એ ગુણનું લક્ષણ છે.” (૭) પંચાસ્તિકાયવ્યાખ્યામાં જયસેન નામના દિગંબરાચાર્ય એમ કહેલ છે કે “અન્વયી હોય તે ગુણ કહેવાય. વ્યતિરેકી હોય તે પર્યાય કહેવાય. અથવા દ્રવ્યસહભાવી હોય તેને ગુણ તરીકે તથા દ્રવ્યવ્યતિરેકી હોય તેને પર્યાય તરીકે સમજવા.” (૮) પંચાસ્તિકાય ગ્રંથની અમૃતચન્દ્રાચાર્યકૃત વ્યાખ્યામાં ગુણ-પર્યાયની વ્યાખ્યા આ મુજબ જણાવેલ છે કે “અનેકાન્તાત્મક વસ્તુમાં જે અન્વયી વિશેષસ્વરૂપ છે તે ગુણ કહેવાય તથા વ્યતિરેકી વિશેષસ્વરૂપ છે તે પર્યાય કહેવાય.'
# શ્વેતાંબર સંપ્રદાયમને ગુણસ્વરૂપ # (સમ્મતિ) શ્વેતાંબર સંપ્રદાયના ગ્રંથોમાં પણ આવા પ્રકારની જ વ્યવસ્થા દર્શાવેલ છે. જેમ કે (૯) સમ્મતિતર્કવ્યાખ્યામાં તર્કપંચાનન શ્રીઅભયદેવસૂરિજી મહારાજે જણાવેલ છે કે દ્રવ્યની સાથે જ કાયમ રહે તે ગુણ કહેવાય. તથા દ્રવ્યમાં કાળક્રમે જે ઉત્પન્ન થાય, તે પર્યાય કહેવાય.” (૧૦) પૂર્વોક્ત 1. सहभुवः जानीहि तेषां गुणाः, क्रमभुवः पर्यायाः उक्ताः।