Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 70

११/२
१६८०
अनुष्णाऽशीताऽपाकजस्पर्शविमर्शः । ए न हि 'उष्णत्व-शीतत्व-पाकजत्वाऽत्यन्ताऽभावविशिष्टस्पर्शवान् यः स वायुः' इत्यभ्युपगम्यते नैयायिकैः, __पटादावपि वायुलक्षणातिव्याप्तेः। किन्तु उष्णादिभिन्नः विजातीयस्पर्श एव वायुलक्षणतयाऽभ्युपगम्यते । - तज्जनकतावच्छेदकतया च वायुत्वसिद्धिरिति नैयायिकप्रक्रिया न्यायसिद्धान्तमुक्तावल्यादौ (का.४२ मु.पृ.१४४) म प्रसिदैव। श वायवीयस्पर्शगताऽवान्तरजातिविशेषस्य इक्षु-क्षीरादिगतरसवृत्तिजातिविशेषस्येव अनुभवसिद्धत्वमेव । - अत एव स नाऽपलपनीयः। तदुक्तं अध्यात्मोपनिषदि यशोविजयवाचकैः “यो ह्याख्यातुमशक्योऽपि - प्रत्याख्यातुं न शक्यते। प्राज्ञैर्न दूषणीयोऽर्थः स माधुर्यविशेषवद् ।।” (अ.उप.२/४६) इति । प्रकृते “इक्षु | -ક્ષીર-કુકાવીનાં માધુર્યચાડત્તર મહંતુ તથાપિ તવાળાનું સરસ્વત્યાગરિ શવતા” (વા.4.9/૧૦૨) का इति काव्यादर्शकारिकाऽपि स्मर्तव्या। ततश्चात्र वायुस्पर्शवैजात्याऽनभ्युपगमे निबिडान्धकारे स्वशरीरस्या
સ્થળે તૈયાયિકો ‘ઉષ્ણત્વશૂન્ય, શીતત્વશૂન્ય, પાકજત્વશૂન્ય એવો સ્પર્શ જેમાં હોય તેને વાયુ કહેવાય આવું માનતા નથી. કેમ કે તેવું માન્ય કરવામાં આવે તો પટ વગેરેમાં વાયુના લક્ષણની અતિવ્યાપ્તિ આવે. કેમ કે પટ વગેરે પદાર્થમાં જે સ્પર્શ રહેલ છે તેમાં ઉષ્ણત્વ, શીતત્વ અને પાકજત્વ નથી. આથી “નપદથી જે અર્થ વાચ્ય હોય તે અત્યન્તાભાવસ્વરૂપ જ હોય' – આવી વ્યાપ્તિ વ્યભિચરિત બને છે. ઉપરોક્ત સ્થળે પટાદિમાં વાયુના લક્ષણની અતિવ્યાપ્તિના નિરાકરણ માટે તૈયાયિકો એવું માને છે કે “ઉષ્ણત્વાદિજૂન્ય સ્પર્શ જેમાં હોય તે વાયુ કહેવાય - તેવું નથી. પરંતુ “અનુષ્ણ-અશીત-અપાકજ
સ્પર્શ' શબ્દથી પ્રતિપાદ્ય ઉષ્ણાદિસ્પર્શભિન્ન વિજાતીય સ્પર્શ એ જ વાયુનું લક્ષણ છે. તેમજ તથાવિધ D! વિજાતીયસ્પર્શની કારણતાના અવચ્છેદક તરીકે વાયુત્વ જાતિની સિદ્ધિ થાય છે.” આ નૈયાયિકપ્રક્રિયા
ન્યાયસિદ્ધાન્તમુક્તાવલી વગેરેમાં પ્રસિદ્ધ જ છે. તેથી તે પ્રક્રિયાને વિશેષ રીતે જાણવા વાચકવર્ગે ત્યાં ધી દષ્ટિપાત કરવો.
બ વાચવીય વિજાતીયસ્પર્શની સિદ્ધિઃ ઉદયનાચાર્યમતાનુસાર છે. જ પ્રાચીન નૈયાયિક :- (વાય.) વાયુના સ્પર્શમાં રહેલ અનુષ્ણ-અશીતસ્પર્શત્વ નામની વિલક્ષણ જાતિ
અનુભવસિદ્ધ જ છે. જેમ શેરડીના રસની મધુરતા અને દૂધની મધુરતા - આ બન્નેમાં રહેલ વૈજાત્ય અનુભવસિદ્ધ છે, તેમ આ સમજવું. તેથી જ તે જાતિવિશેષ અપલાપ કરવા યોગ્ય નથી. તેથી જ અધ્યાત્મોપનિષમાં ઉપાધ્યાય શ્રીયશોવિજયજી મહારાજે જણાવેલ છે કે “જુદી-જુદી મીઠાશમાં રહેલો તફાવત જેમ કહી શકતો નથી. છતાં પણ તે અપલાપ કરવા યોગ્ય નથી. તેમ જે અર્થને કહેવાનું શક્ય ન હોય તો પણ તેનો અપલાપ કરવો યોગ્ય નથી. તે અર્થનું પંડિતોએ ખંડન ન કરવું.” પ્રસ્તુતમાં કાવ્યાદર્શની કારિકા યાદ કરવા યોગ્ય છે. ત્યાં દંડી કવિએ જણાવેલ છે કે “શેરડી, દૂધ, ગોળ વગેરેની મીઠાશમાં ઘણો તફાવત હોય છે. છતાં તેને કહેવાનું સરસ્વતી માતાથી પણ શક્ય નથી. તેમ છતાં તે તફાવત અપલોપયોગ્ય નથી જ. તેથી પ્રસ્તુતમાં પૃથ્વી વગેરેના સ્પર્શનું વૈજાત્ય વાયુસ્પર્શમાં રહે છે, તેનો નિષેધ કરી ન શકાય. જો પૃથ્વીના સ્પર્શનું વૈજાત્ય વાયુસ્પર્શમાં માનવામાં ન આવે, તો ગાઢ અંધકારમાં આપણા શરીરનું પણ પ્રત્યક્ષ ન થાય તેવી અવસ્થામાં સ્પર્શ દ્વારા વાયુની પ્રતીતિ